Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 106

Hlutfall lögbýla frá 14. öld sem voru í eyði árið 1695.
10-20% í eyði
Yfir 20% í eyði
Heimild: Arni Daníel Júlíusson, Bonder i pestens tid, appendiks 2.
aldrei byggst aftur. Þeirra er ekki getið í
skránni frá 1449.
Þetta hefur mjög víðtækar afleiðingar
fyrir alla túlkun á efnahagslegum afleið-
ingum svartadauða. Aðurnefndar heim-
ildir hafa verið túlkaðar þannig að fisk-
veiðar hafi eflst og fiskveiðihéruð eins og
Vestfirðir staðið sig betur en önnur. Sú
túlkun stenst varla eða ekki.
Plágan fyrri
Lítum nú aftur á 15. aldar heinrildir með
þetta í huga. Þær gefa vísbendingu um
ástand byggðar norðanlands, fyrst um
1431—2 (Tafla l),og síðan um 1446-1449
(Tafla 2). Frá 1431—2 eru til tölur um
ástand byggðar í átta sóknum hér og þar í
Húnavatnssýslu, Eyjafjarðarsýslu og Þing-
eyjarsýslu. I þessum sóknum voru 91
lögbýli skv. máldögum 14. aldar, en um
1431 voru þar aðeins 56 jarðir í byggð,
eða um 60%. Fjöldi eyðibýla i hverri
sókn um sig fellur í stórum dráttum sam-
an við fjölda jarða, sem voru minni en 20
hdr., og sé sá mælikvarði notaður á allt
Norðurland gefur það til kynna um 35%
auðn á lögbýlum.
Norðlensku jarðaskrárnar frá 1446-
1449 gefa með hliðsjón af 14. aldar
heimildum upplýsingar um byggð á 200
af 700 lögbýlum í Skagafirði og Eyjafirði.
Alls voru um 30% þessara 200 jarða í
eyði. Urtakið er nógu stórt til að vera
traustvekjandi og má gera ráð fýrir að al-
mennt hafi um 30% lögbýla á Norður-
landi legið í auðn urn þetta leyti.Virðist
það fljótt á litið nokkuð eðlileg þróun, að
á 15 árum falli hlutfall eyðibýla úr 35% i
30%. Af skiptingu milli stærðarflokka er
ljóst að meirihluti þeirra lögbýla sem var
minni en 20 hdr. lá í eyði, en einnig mörg
20 hdr. býli og stærri.
Nú er þess að geta, að þótt fjöldi
eyðilögbýla sé vitaður gefur það aðeins
óbeina vitneskju um fækkun fjölskyldu-
býla. Fjölskyldubýli voru bæði á hjáleig-
um og fjölbýlum, auk lögbýla. Aðeins eru
óbeinar upplýsingar um fjölda þeirra, og
öll túlkun er háð mörgum vafaatriðum,
þannig að niðurstöður geta aðeins orðið
mjög almennar. 14. aldar heimildir geta
um hjáleigur hér og þar norðanlands, að-
allega hjáleigur kirkjustaða í Húnavatns-
sýslu og Þingeyjarsýslu. Raunar geta 14.
aldar heimildir um fleiri hjáleigur í byggð
i Húnavatnssýslu en voru þar t.d. um
1703. Fornleifarannsóknir og -fræði
benda til að veruleg hjáleigubyggð hafi á
14. öld verið í skagfirskum afdölum eins
og Víðidal, Hryggjardal og Austurdal.
Þessar vísbendingar virðist mega túlka
þannig að fjöldi hjáleigna hafi verið um
allt Norðurland. Að öllum líkindum hef-
ur mestur hluti þessara hjáleigna farið í
eyði, því ólíklegt er að þær hafi haldist í
byggð þegar fjöldi sæmilegustu lögbýla
nriðsveitis var fáanlegur.
Ekki er heldur mikið vitað um fjölbýli
eða tvíbýli. Raunar hafa fræðimenn sem
íjallað hafa um byggðasögu tímabilsins
1300—1600 alls ekki fjallað um tvíbýli
fram að þessu. Getið er um tví- og fjöl-
býli i ýmsum heimildum frá 13. og 14.
öld. Líklegt er að tvíbýli hafi verið fjöl-
mörg á 14. öld jafnt norðanlands sem
104 SAGNIR