Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 57

Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 57
kaupstað á átjándu öldinni.58 Árni hefur vafalaust tekið eftir þessu á ferð sinni um landið. Sú kenning að eingöngu unr- dæmaverslun tryggði birgðadreifingu var útbreidd á þessum tíma en var ekki reist á sögulegum grunni.Verslunarfélagið sem var við lýði 1620 til 1662 starfaði undir ströngum skilmálum um að sigla til allra 20 hafna landsins. Einnig má furða sig á þeirri einörðu skoðun Árna að ákvæði i reglugerð ein- okunarverslunarinnar veittu landsmönn- um raunverulegt frelsi til að sniðganga sinn kaupmann. Þar hefur hann sennilega ofmetið getu landsmanna til að beita slík- unr lagatexta fyrir sig gegn kaupmanna- valdinu, jafnvel þótt hann sjálfur hafi um tima viðurkennt vanmátt sinn gagnvart því. En hugmyndir hans verður að skilja út frá þeirri forsendu að verslun og við- skipti í landinu byggðust að miklu leyti á óskráðum reglum og venjurn, til dæmis í verðmætamati. Því lagði Árni mikið upp úr þeirri hefð sem var grundvöllur að samkomulagi landsmanna og kaupmanns- ins. Eitt allsherjar félag með algildum starfsreglum og verðtöxtum myndi því samræmast illa þessum venjum í dreifðum byggðum landsins. Hægt er að ganga langt í að kalla Árna Magnússon „barn síns tíma“ út frá hlut- deild hans i verslunardeilunni. Honum fannst sem hugmyndir félagsverslunar- manna væru fengnar frá nýlenduverslun sem byggðist á að arðræna fafróðar og fa- tækar þjóðir. Þar má ef til vill ímynda sér að Árni hafi séð ofríki Englendinga á Ný- fundnalandi sem víti til varnaðar. Jafn auðvelt er að gagnrýna hugmyndir hans út frá seinni tírna þekkingu og yfirsýn. Athyglisverðast í þessari verslunardeilu eru samt þau áhrif sem Árni hafði á gang mála úti í Kaupmannahöfn. Stór hluti kaupmanna borgarinnar og ráðgjafa í verslunarráðinu, þau öfl sem höfðu tryggt einveldishyllinguna 40 árurn áður, hvöttu til stofnunar félagsverslunar og studdu það með reikningsdæmum sem sýndu fram á hvernig konungur gat hámarkað hagnað sinn af Islandsversluninni. En Friðrik fjórði fylgdi tilmælum prófessorsins sem umfram allt snérust um hvað væri Islend- ingum fyrir bestu. Hann virðist hundsa tillögur helstu bandamanna sinna og fórna persónulegum ávinningi fyrir vel- ferð þegna sinna. Árni var því vissulega sá valdamikli dreki sem Laxness lýsti eftir- mynd hans, Arnasi Arnæusi. En hann var ekki undir hæl kaupmanna í þessari deilu, ef eitthvað er hafa kaupmennirnir verið fastir í klóm drekans. Tilvísanir 1 Halldór Laxness, Islandsklukkan. Eldur í Kaupinhafn. Þriðja útgáfa (Reykjavík, 1969), bls. 330. 2 Scocozza, Benedikt, Ved afgrundcns rand. Gyldcndals og Politikcns Danmarkshistorie 1600-1700VIII. Olaf Olsen ritstýrði (Kaupmannahöfn, 1989), bls. 85-87,324. Einn af fyrstu áfangastöðum Austur-Indíafélagsins var litli hafnarbærinn Trankebar á suðurodda Indlands. Arni Magnússon átti í bréfaskriftum við þýska trúboðann Nicolaus Dal sem var búsettur þar. Sjá Arnc Magnussons privatc brewcksling. Kristian Kálund o.fl. bjuggu til prentunar (Kaupmannahöfn, 1920), bls. 112. ^ Jón J. Aðils, Einokunarvcrslun Dana á íslandi 1602-1787. Önnur útgáfa (Reykjavík, 1971), bls. 68,93. 4 Scocozza, Vcd afgmndcns rand, bls. 232-234. - Gísli Gunnarsson, Upp cr boðid ísa- land. Einokunarvcrslun og íslcnskt samfclag 1602-1787 (Reykjavík, 1987), bls. 227. 5 Gísli Gunnarsson, Upp cr boðið ísaland, bls. 97-100. 6 Helgi Þorláksson, Sautjánda öldin (Reykjavík, 1984), bls. 8-9. - Jón J. Aðils, Einok- unarvcrslun Dana á íslandi 1602-1787, bls. 114-116. ? Jón J. Aöils var einna fýrstur til að halda þessu fram. Sjá Einokunarvcrslun Dana á ís- landi 1602-1787, bls. 41. N Scocozza, Ved afgmndens rand, bls. 84-85. ^ Gísli Gunnarsson, Upp cr boðið ísaland, bls. 211. Á þessu tímabili voru jarðabókar- tekjur teknar á leigu af kaupmönnum. 10 Gísli Gunnarsson, Upp cr boðið ísaland, bls. 79-80.- Gunnar F. Guðmundsson, „Inn- gangur.“ Jarðabrcffrá 16. og 17. öld. Utdra'ttir. Gunnar F. Guömundsson bjó til prent- unar (Kaupmannahöfn, 1993), bls. xx-xxi. 11 Scocozza, Ved afgmndcns rand, bls. 296. - Hrefna Róbertsdóttir, „Áætlun um allsheij- arviðreisn íslands.“ Landnám Ingólfs. Nýtt safn til sögu þcssV (Reykjavík, 1996), bls. 37. 12 Páll Eggert Ólason, Saga íslcndingaVl. Fyrri hluti 1701-1750 (Reykjavík, 1943), bls. 12. 12 Árni Magnússon, Brcvvcksling mcdToifvus. Kristian Kálund gaf út (Kaupmannahöfn, 1916), bls. 350-351. 14 Lbs 50 fol. Safn skjala varðandi ferðir Lárusar Gottrúps, bls. 3. Hér er stuðst við °prentaða samantekt Más Jónssonar. 15 JónJ.Aðils, Einokunarvcrslun Dana á íslandi 1602-1787, bls. 155-156.- Sigurður Eíndal, „Dómsmálastörf Árna Magnússonar.“ Tímarit lögfræðinga 2. hefti 1963 (1965), bls. 68-69,71. - Lbs 50 fol. Safn skjala varðandi ferðir Lárusar Gottrúps, bls. ló Lítill kærleikur hefur verið milli Heidemanns og Múllers amtmanns allt frá íslands- arum þess fyrrnefnda.Varðveist hafa tvenn kvæði eftir þá Vídalíns-frændur.Jón og Eál, þar sem gefið er til kynna að kona amtmannsins hafi verið lagskona fógetans. Sjá Islcnskargátur, skemmtanir, vikivakar og þulur III. Vikivakar og vikivakakva-ði. Jón Arnason og Ólafur Davíðsson tóku saman (Kaupmannahöfn, 1888-92), bls. 79. l^ Gísli Gunnarsson, Upp er boðið ísaland, bls. 80. 1N Lbs 50 fol. Safn skjala varðandi ferðir Lárusar Gottrúps, bls. 7-8. 19 Lbs 50 fol. Samling af Documenter varðandi ferðir Lárusar Gottrúps. Óprentuð saniantekt Más Jónssonar, bls. 8,10. *-9 Árni Magnússon, Brcvveksling mcd Torfœus, bls. 354. * ^r,n Magnússon, Brcvveksling mcd Torfœus, bls. 363. Arni Magnússon, Embedsskrivelser og andrc offcntlige aktstykkcr. Kristian Kálund bjó bl prentunar (Kaupmannahöfn, 1916), bls. 8-9. 23 Lbs 50 fol. Safn skjala varðandi ferðir Lárusar Gottrúps, bls. 6. 24 Álit embættismannanefndarinnar 1701-2. Óprentuð samantekt Más Jónssonar, bls. 2-3. 25 Lovsamlingfor Island I (Kaupmannahöfn, 1853), bls. 577-580. 26 Hann virðist hafa haft fremur lítil afskipti af þessari fyrstu lotu verslunardeilunnar ef marka má bréfhans til NielsTherkelsens kaupmanns frá 19. september 1709. Therkelsen hafði siglt með Gottrúp lögmanni haustið 1701 og vorið 1702 og í bréfinu bað Árni hann um upplýsingar frá þeim viðskiptum. Sjá Arne Magnussons privatc brewcksling, bls. 510. 27Jarðabók XIII (Reykjavík, 1990), bls. 5,10. 28 Arnc Magnussons privatc brcweksling, bls. 75. 29 Arnc Magnussons privatc brcweksling, bls. 92-93. 30 Helgi Þorláksson, Sautjánda öldin, bls. 7. 31 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 31,48. 32 Árni Magnússon, Embcdsskrivelscr, bls. 61. 33 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 103. 34 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 108-114. 35 Arnc Magnussons privatc brcvveksling, bls. 88-89. 36 Arnc Magnussons privatc brcvvcksling, bls. 147, 361-362. 37 Jón J. Aðils, Einokunarvcrslun Dana á íslandi 1602-1787, bls. 161. 38 Dillard, Dudley, Economic Dcvelopmcnt in tlic Nortli Atlantic Community. Historical Introduction to Modern Economics. Englewood Cliffs (1967), bls. 99-101. 39Jón J. Aðils, Einokunarvcrslun Dana á íslandi 1602—1787, bls. 163. 40 AM 447 fol. Gögn jarðabókarnefndar, bls. 249. 41 Dillard, Economic Dcvclopmcnt in the North Atlantic Community, bls. 98. 42 Möller, Anders Monrad, Fredrik dcn fjcrdcs kommercekollcgium og kongelige danskc rigers indcrlig styrke og magt (Kaupmannahöfn, 1983), bls. 36-39. 43 Árni Magnússon, Embcdsskrivelscr, bls. 134. Hér er Árni að vissu leyti ekki örugg heimild um tillögur andstæðinganna. En útlistun hans á þeirra hugmyndum sain- ræmist því sem Jón J. Aðils reifar úr skjölum, sbr. Einokunarverslun Daita á íslandi 1602-1787Ms. 165-166. 44 Lovsamlingfor Island I, bls. 622-623. 45 AM 447 fol., bl. 258 r-v. 46 Annálar 1400-1800 I (Reykjavík, 1922-1927), bls. 693. 47 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 130. 48 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 135-136. 49 Eg taldi 37 nöfn á bréfinu frá 30. nóvember. 50 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 136-138. 51 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 138-143. 52 Árni Magnússon, Embcdsskrivelser, bls. 145. 53 Árni Magnússon, Embedsskrivelser,b\s. 144-153. 54 Lovsamlingfor Island I, bls. 628. 55 Magnús Þorkelsson, „Umsögn um 9. árgang SagnaT Sagnir 10 (1989), bls. 113. 56 Pétur Már Ólafsson, „Illir verslunarhættir.“ Sagnir 9 (1988), bls. 58. 57 Hallgrímur Hallgrímsson, „Alþingi árin 1700 og 1701.“ SkímirCIV (1930), bls. 242-243. 58 Sjá um þetta: Árni Daníel Júlíusson, Böndcr i pcstens tid. Landbnig, godsdrift og social konjlikt i scnmiddclaldcrcns islandskc bondesamfund. Doktorsritgerð við Kaupmanna- hafnarháskóla 1995, bls. 307. „Kilder om handlen fra 1759-1763 viser at næsten alle bönder handlede direkte med den danske monopolhandel." SAGNIR 55
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132

x

Sagnir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.