Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 27

Snúum okkur þá að Gisla superint-
endent Jónssyni og endurbótum þeim
sem hann varð að gera á kirkju Ogmund-
ar. Því nriður er ekki til lýsing á því ferli
eins og hjá Ogmundi en nægilegt magn
heimilda þó til sem sýnir að staða Gísla
var öll önnur en Ogmundar. Fyrst er að
nefna timburbeiðnina frá 1559 sem áður
var minnst á. Þessi kvörtun var ítrekuð
1563 í bréfi hirðstjóra til konungs þar senr
þess var einnig beiðst að superintendent-
inn fengi að nota nokkrar jarðeignir stóls-
ins til að fjármagna uppbyggingu kirkj-
unnar í smærri mynd en úr sama timbri
og hún var gerð af áður.5" Svar konungs
kom strax og var á þá leið að jarðir stóls-
ins megi superintendent Gísli ekki nýta
til að reisa kirkjuna við, heldur verði hann
að notast við tekjur stólsins í því skyni.51
Lausnin virðist svo hafa orðið sú að dóm-
kirkjusmíðin var styrkt af kirkjum í bisk-
upsdæminu sjálfu eins og farið var fram á
i bréfi hirðstjóra frá 1570 sem virðist vera
ritað skömmu eftir að hafist var handa
um framkvæmdir á kirkjunni.52
Þó þetta dæmi sé tekið af annarri stóls-
kirkjunni ætti það að segja nokkuð um
þær afgerandi breytingar sem urðu á við-
haldi kirkna hér á landi eftir siðbreyting-
una. Sem hver annar embættismaður
konungs varð superintendent Gísli að fá
leyfi hjá krúnunni fyrir hverju eina sem
hann hugðist gera í sambandi við upp-
gerð dómkirkjunnar meðan Ögmundur
réð kirkjusmíð sinni alveg sjálfur. I stað
þess að geta hafist handa um leið og
nauðsyn krafði eins og Ögmundur gat
gert liðu um 10 ár frá því að Gísli
impraði á málinu við konung og þar til
hægt var að hefjast handa við verkið. Ara-
tugurinn sem fór i byggingu kirkju Ög-
mundar fór sem sé nær allur í skriíEnnsku
og stapp við konungsvaldið í tíð Gísla og
á þeim tíma sem þannig leið hefúr ástandi
kirkjunnar hrakað enn frekar.
Niðurlag
Að lokum er nú ráð að reyna að meta
hversu miklar breytingar urðu raunveru-
lega á viðhaldi kirkna eftir siðbreytingu.
Þörfin fyrir viðhald á kirkjuhúsinu sjálfu
breyttist ekki beinlínis heldur urðu breyt-
ingarnar fýrst og fremst innanhúss með því
að einungis var þörf fyrir eitt altari í
hverri kirkju með hinum breytta sið og þar
með minni viðhaldsþörf á slíkum skrúða.
Hin nýja kirkjuskipan Kristjáns III. gerir
ráð fyrir jafn miklu eftirliti biskupa með
kirkjuhúsum eins og áður var, vandinn var
bara sá að þeir þurftu nú að senda afrit af
úttektum til yfirmanna sinna á Bessastöð-
um og í Kaupmannahöfn og hafa samráð
við þá varðandi kostnaðarsamar endurbæt-
ur eins og t.d. í Skálholti. Þetta samráð við
yfirvöldin gat haft dýrkeypta töf í för með
sér ef kirkjur voru illa haldnar.
Viðhald kirkjubygginga var fjármagnað
með kirkjutíund eftir siðbreytingu eins og
fyrir hana. Aftur á móti brast guðfræðilega
forsendan fyrir því að menn gæfu til
kirkju fýrir messum sér til sáluhjálpar þeg-
ar kenningin um hreinsunareldinn féll úr
gildi með breyttum sið. Eflaust hefur orðið
nokkur skerðing á fjármagni til viðhalds
kirkna með því að aflát lögðust af.
Alvarlegustu breytingarnar sem urðu
við siðbreytinguna og vörðuðu viðhald
kirkna tengdust aðföngum á timbri. Fjöl-
breytt verslunarsambönd við aðrar þjóðir
en Dani rofnuðu og færri skip gengu til
landsins með timbur frá Noregi eftir því.
sem hneig í átt til einokunarverslunar.
Rofin verslunartengsl við hinn timbur-
auðuga Noreg hafa að öllum líkindum
verið afdrifaríkust. Skálholtsstóll tapaði
skógaritaki sínu í Noregi sem og verslun-
arskútu sinni og alvarlegur skortur á reka-
viði virðist í ofanálag hafa dunið yfir í lok
16. aldar. Það mætti þvi ætla að samspil
margra þátta hafi lagst á eitt um að gera ís-
lendingum erfiðara fyrir um viðhald
kirkjubygginga eftir siðbreytingu en fýrir
hana.
Tilvísanir
Grein þessi er unnin upp úr ritgerð skrifaöri í námskeiði Vilborgar Auðar Isleifs-
dóttur um siðbreytinguna á haustönn 1996. Árna Svani Daníelssyni og Herði
Agústssyni eru færðar þakkir fyrir yfirlestur og góðar ábendingar.
1 Magnús Stefansson, „Kirkjuvald eflist.“ Saga íslands II (Reykjavík, 1975), bls.
61-62.
2 Einar Laxness, íslandssaga a-k. 2. útgáfa, aukin og endurskoðuð (Reykjavík, 1987),
bls. 182.
3 Norges Ganile Love itidíil Í387 V. Útg. Gustaf Storm og Ebbe Herzberg (Christi-
ania, 1895), bls. 35. Allar beinar tilvitnanir úr gömlum heimildum eru færðar til nú-
tímastafsetningar af höfundi til hagræðingar fyrir lesendur.
4 íslensktfornbréfasafn IV (Kaupmannahöfn, 1897), bls. 41-42.
5 íslensktfornbréfasaftt IV, bls. 76.
6 íslensktfornbréfasafnV (Kaupmannahöfn, 1899), bls. 93-94.
7 íslenskt fornbréfasafn V, bls. 580.
8 íslensktfortibréfasafnVU (Reykjavík, 1903—1907), bls. 133.
9 íslensktfornbréfasafn'VII, bls. 669.
10 Labande E. R., „Pilgrimages. Medieval and modern.“ New Catholic Encyclopcdia XI
(NevvYork, 1967), bls. 368.
11 íslensktfornbréfasafn III (Kaupmannahöfn, 1891), bls. 710.
12 íslenskt fornbréfasafn II (Kaupmannahöfn, 1893), bls. 621-623.
13 íslensktfornbréfasafnVU, bls. 339.
14 íslensktfornbréfasafnVl (Reykjavík, 1900-1904), bls. 177.
15 Lúðvík Kristjánsson, íslenskir sjávarhœttir I (Reykjavík, 1980), bls. 265.
16 íslensktfornbréfasafnVl, bls. 127.
17 íslensktfornbréfasafnVU, bls. 74.
18 íslensktfornbréfasaftiV, bls. 306.
19 íslensktfornbréfasafn IX (Reykjavík, 1909), bls. 314.
20 Lúðvík Kristjánsson, íslenskir sjávarhœttir I, bls. 265.
21 íslenskt fornbréfasafnV, bls. 405.
22jón Egilsson, „Biskupa-annálar.“ Með formála, athugagreinum og fylgiskjölum e.
Jón Sigurðsson. Safti til sögu íslands I (Kaupmannahöfn, 1856), bls. 65.
23 íslenskt fornbréfasafn X (Reykjavík, 1911-1921), bls. 181.
24 íslensktfornbréfasafn IX, bls. 305-6.
25 Guðrún Harðardóttir, Munkaþverárklaustur - vitnisburður ritheitnilda um húsakost þess
og kirkju. Ritgerð til B.A.-prófs í sagnfræði við Háskóla íslands 1995, bls. 43.
26 íslenskt fornbréfasafn X, bls. 181.
27 Islenskur söguatlas I. Frá öndverðu til 18. aldar. Ritstj. Árni Daníel Júlíusson.Jón Ólaf-
ur ísberg og Helgi Skúli Kjartansson (Reykjavík, 1989), bls. 154.
28 íslensktfornbréfasafn XIII (Reykjavík, 1933), bls. 480-1.
29 íslenskt fornbréfasafn XIV (Reykjavík, 1944-1949), bls. 64.
30 Björn Teitsson, íslandssögukajlar 1551-1630. Fjölritað sem handrit (Reykjavík,
1976), bls. 26.
31 íslensktfornbréfasafn XV (Reykjavík, 1947-1950), bls. 131.
32 íslenskt fornbréfasafn X, bls. 119-120.
33 íslensktfornbréfasafti XIV, bls. 172-173.
34 Lúðvík Kristjánsson, Islenskir sjávarhœttir I, bls. 222.
35 Lúðvík Kristjánsson, Islenskir sjávarhœttir I, bls. 249.
36Jón Halldórsson, Biskupasögur I (Reykjavík, 1903-1910), bls. 109-110.
37 íslensktfornbréfasafn XIII, bls. 424—425.
38 Alþingisbækur íslands I (Reykjavík, 1912), bls. 275.
39 Alþingisbækur íslands II (Reykjavík, 1915), bls. 359.
40 íslensktfornbréfasafn XIII, bls. 541-542.
41 Alþingisbækur íslands II, bls. 285.
42 Alþingisbækur íslands IV(Reykjavík, 1919), bls. 68-69.
43 Alþingisbækur íslandsV (Reykjavík, 1922,1925-1932), bls. 216-217.
44 Lúðvík Kristjánsson, Islenskir sjávarhættir I, bls. 249.
45 Norges gatnlc LoveV, bls. 23.
46 Hörður Ágústsson, Skálholt. Kirkjur (Reykjavík, 1990).
47Jón Egilsson, „Biskupa-annálar“, bls. 65-66.
48 íslenskt fornbréfasafn X, bls. 233.
49 íslensktfornbréfasafn XIV, bls. 403-408.
50 íslensktforttbréfasafn XIV, bls. 70.
51 íslenskt fornbréfasafn XIV, bls. 64.
52 Alþitigisbækur íslands I, bls. 49-50.
SAGNIR 25