Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 104

SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495
deyr á svipaðan hátt og önnur spendýr,
þ.á m. maðurinn.
Lýsnar komast hvergi frá rottunni en
eftirlifandi flær, sem stökkva allt að 20-
faldri lengd sinni, geta fundið nýjan hýsil
og eru þær injög tækifærissinnaðar í þeim
efnum, þeim er nóg að finna dýr með
heitu blóði. Flóin Xenopsylla smitar nýjan
hýsil sinn, t.d. manninn, með bakteríunni
Rickettsiu. Sýktur maður sýkir síðan lýs
sínar, Pediculus, með Rickettsiunni. Pediculus
(mannalýs) eru fljótar að berast frá einum
manni til annars og bakterían með.
Taugaveikifaraldur er í fullum gangi.
Við þekkjum nokkuð hegðun manna,
rotta, flóa og lúsa. Stóra spurningin er
hins vegar þessi: Er baktería svartadauðans
miklu vandfýsnari á hverja hún rná smita
en taugaveikibakterían?
Lokaorð
Hér á landi gekk svartidauði í tvígang á 15.
öld, árin 1402 og 1495. Hann gekk í mörg-
um formum, mest sem kýlapest, með ýms-
uni dýrum. Dánartalan hefur verið mest á
þéttbýlisstöðum, dreifbýli landsins hefur
hindrað dreifmgu hans á ýmsan hátt. 50%
dánartala af völdum hans er algert hámark,
sennilega hefur dánartíðnin verið talsvert
minni.
Endurheimtur mannfjöldans eftir svarta-
dauða hafa gengið fljótt fýrir sig enda voru
atvinnuskilyrði þá hagstæð. Samfélagið gat
gripið til margra aðgerða til að bæta sér
mannfall, hafði frernur góða stjórn á frjó-
semistíðni fólksins. Hannes Finnson biskup
komst svo að orði í ritgerð sinni sem rituð
var skömmu eftir 1790: „Island fær tiðum
hallæri, en ekkert land í Norðurálfunni er
svo fljótt að fjölga á ný manneskjum og bú-
stofni sem það.“ Þetta voru orð að sönnu
á 18. öld og hafa vafalaust einnig átt prýði-
lega við 15. öldina.
Tilvísanir
1 Samskipti raunvísindamanna og hugvísindamanna hafa ekki gengið erfiðleikalaust
fyrir sig. Þeir kynnast yfirleitt ekki verkum hvors annars í beinum og gagnrýnum
fræðilegum umræðum heldur eftir oft á tíðum tilviljunarkenndum leiðum við lest-
ur á niðurstöðum rannsókna.Yfirleitt eru þá forsendur og vinnuaðferðir ekki
kannaðar. Þessi samskipti, og samskiptaleysi, eru í sjálfu sér sjálfstætt rannsóknarefni
og má benda á ritverk í þeim fræðum, t.d. Gísli Gunnarsson, A Study of Causal
Relations in Climate and History. With an Etnphasis oti the Icelandic Expericnce (Lundi,
1980). Dæmi má nefna þar sem tiltekinn raunvísindamaður, við skulum kalla hann
X kemur með athyglisverða getgátu í fræðum sínum. Hugvísindamaður, við skul-
um kalla hann A, les stórathyglisverðu getgátuna (en skortir þekkingu til að dæma
forsendur hennar) og beitir henni í fræðum sínum sem meiri háttar kenningu.
Annar raunvísindamaður.Y les fræði A og sér á stundinni að þau muni endanlega
sanna rannsóknir hans og gera þau að vísindalegri staðreynd. Þessar staðreyndir les
síðan annar hugvísindamaður, B, hann hrífst mjög af þeim og nýtir þau í fræðum
sínum sem allsheijar skýringu á atburðarásinni. Það var því mjög heppilegt að á
ráðstefnu Félags sagnfræðinema urn svartadauða héldu ekki aðeins sagnfræðingar
fyrirlestra heldur einnig raunvísindamenn þannig að raunveruleg þvervísindaleg
umræða gat átt sér stað.
2 Á erlendu fræðimáli: „The Demographic Transition.“
3 Víða má lesa um fólksfjöldareglu þessa, t.d. í grein Coale, A.J., „The History of the
Human Population.“ The Human Population. A Scientific American Book (San
Fransisco, 1974), bls. 23.
4 Sbr., t.d. Gísli Gunnarsson, Nuptiality atid Fertility iti Iceland’s Dcmographic History
(Lundi, 1980). Sjá enn fremur tvö rit Hannesar Finnsonar biskups sem vitnað verð-
ur til hér síðar.
5 Lovsamlingfor Island III. Safnað og útgefið af Oddgeiri Stephensen ogjóni Sigurðs-
syni (Kaupmannahöfn, 1854), bls. 392-393.
6 Tillögur landsnefndarinnar 1770-1771 um lögreglusamþykkt fyrir Island, kafli 8,
sbr. Gustafsson, H., Mellan kung och alltnöge, dmbetsmdn, beslutsprocess och iiiflytande pd
1700-talcts Island (Stokkhólmi, 1985), bls. 152.
7 Hannes Finnsson, „Um Fólksfiöllda á Sudurlande, og Mannfæckun þar 1781.“
Landsbókasafn íslands, Árbók. Nýr flokkur 2. Nanna Ólafsdóttir bjó til prentunar og
ritaði inngang (Reykjavík, 1976), bls. 78.
8 Sjá t.d.: McEvedy, C. og R. Jones, Atlas ofWorld Population History (Harm-
ondsworth, 1978).- Yearbook ofNordic Statistics 1988 (Stokkhólmi, 1989).
9 Sbr. Gísli Gunnarsson, Nuptiality and Fertility, bls. 32-33. Enn fremur: Gísli Gunn-
arsson, „Fátækt á íslandi fyrr á tírnurn." Ný Saga II (1990), bls. 73-76.- Gísli
Gunnarsson, „Sjáðu faðir konu klökkva. Um íslenskt þjóðlíf á 20.öld,“ töflur 1 og
2, væntanlegt í riti vegna ráðstefnunnar „Milli himinns og jarðar“ á vegum guð-
fræðideildar og heimspekideildar H.í. í október 1996.
10 Gísli Gunnarsson, Nuptiality atid Fertility, bls. 32.
11 Þetta útskýrist raunar einnig með breytingum í aldurssamsetningu mannfjöldans;
meira var hlutfallslega um fólk á frjósömum aldri fyrstu 15 árin eftir móðuharðind-
in en næstu 20 árin þar á eftir.Vegna barnadauðans mikla í harðindunum voru
fijósamir árgangar tiltölulega famennir 1800-1815. En eigi að síður var mikill fjöldi
ógiftra vinnuhjúa til staðar við upphaf tímabilsins (sbr. Gísli Gunnarsson, „Fátækt á
Island fyrr á tímum,“ tafla 3) þannig að ef vilji þeirra, sem réðu landi og þar með
giftingum, hefði verið sá að fjölga ætti þjóðinni, vantaði ekki mannskapinn til þess.
En þá hefði bændur sennilega vantað vinnuhjú!
12 Jón Steffensen, Mctining og meinsemdir. Ritgerðasafn utn mótunarsögu tslenskrar þjóðar og
baráttu hennar við hungur og sóttir (Reykjavík, 1975), bls. 275-319, einkum samantekt
Jóns um mannfall í einstökum sóknum, bls. 296-297. Meðaltal manndauða í sókn-
unum var 26,4%.
13 Hér er stuðst við tölur úr: Tölfrœðihattdbók 1984 (Reykjavík, 1984), bls. 8. Rann-
sóknir fræðimanna hafa í stórum dráttum staðfest gildi þessara talna sem byggðust
upphaflega á útreikningum á 18. öld, með vissri lagfæringu fyrir nokkur ár á 6. ára-
tug 18. aldar sem eru því utan við verksvið þessarar ritgerðar. (Sbr. Hansen, H.O.,
Gejstlige inbcretnger om fodte og dode pa Island 1735-1761 samt œgteviede par
1770-1861 (Kaupmannahöfn, 1966).- Guðmundur Hálfdanarson, „Fólksfjölda-
þróun Islands á 18. öld.“ Cand. mag. ritgerð í sagnfræði við H. I. 1982, bls.
100-102.- Guðmundur Jónsson, „Mannfjöldatölur 18. aldar endurskoðaðar.“ Saga
XXXII (1994).
14 Guðmundur Háldanarson, „Fólksfjöldaþróun Islands á 18. öld,“ bls. 62-67, einkum
tafla 9 á bls. 65. -Jón Steffensen, Menning og meinsemdir, tafla 2, bls. 304. Samkvæmt
tölum Jóns lést inest í stórubólu fólk á aldrinum 25-34 og ónæmislausu börnin
sluppu því betur en ónæmislausa fullorðna fólkið.
15 Sjá í þessu samhengi B.A. ritgerð Haraldar Sigurðssonar frá árinu 1991, „Kvikfen-
aðartalið 1703 og bústofnsbreytingar í upphafi 18. aldar.“
16 Lbs. 79 fol.
17 Gísli Gunnarsson, „Reconstructions of the Icelandic Population before theYear
1735.“ Handrit 1975/1980.
18 íslendingar voru alls 43.571 árið 1735. Sjá: Tölfrœðihandbókin 1984. Samkvæmt of-
angreindri Reykholtsspá voru Islendingar það ár 43.233.
19 Tvær rannsóknir á þessari fækkun hafa verið gerðar og studdust þær við mismun-
andi reikningsaðferðir en niðurstöðurnar voru svipaðar: Gísli Gunnarsson,
„Reconstruction of the Icelandic Population.“ Helgi Skúli Kjartansson, „Spáð í
pýramíða, um mannfiöldasögu Islands á 17. öld.“ Aftnœlisrit Björns Sigfússonar
(Reykjavík, 1975).
20 Guðmundur Hálfdanarson, „Fólksfiöldaþróun Islands á 18. öld,“ einkum bls.
85-86.
21 Jarðamat Eyjafjarðarsýslu fór fram 1712-1713.Voru þá flestar jarðir í byggð en oft
var tekið fram að landskuld væri all miklu lægri en verið hefði fyrir bólu. Sjá:Jarða-
bók Arna Magnússonar og Páls Vídalín X (Kaupmannahöfn, 1913-43).
22 Guðmundur Hálfdanarson, „Fólksfjöldaþróun Islands á 18. öld,“ einkum bls.
40-42. Móðuharðindakafli cand. mag. ritgerðarinnar kom út sem sérstakt ritverk í
bókinni Skaftáreldar 1783-1784. Ritgerðir og heimildir (Reykjavík, 1984), bls.
139-162.
23 Yfirleitt deyr fólk ekki af hungri, fólk verður alnæmt af völdum hungurs. Þetta má
sjá í heimildum víða, fólk einfaldlega tekur hvaða sjúkdóm sem er og deyr úr hon-
um. Ágæta lýsingu á dauða á tímum hungursneyðar má finna í bók Camporesi, P.,
Bread of Dreatns. Food and Fantasy in Early Modcrn Europe. Upprunaleg ítölsk útgáfa
1980. Ensk útgáfa sem hér er stuðst við: Oxford 1989. Lýsing á hungurdauða svipar
á ýmsan hátt til lýsingar á alnæmisdauða.
24 Hér er stuðst við úgáfu Jóns Eyþórssonar ogjóhannesar Nordals á þessari rigerð
Hannesar Finnssonar, Mannfœkkun afhallœmm (Reykjavík, 1970), bls. 139.
25 Hannes Finnsson, Manttfœkkun afhallcvmm.
26 Byggt á gögnum höfundar; frumheimild hans, Manntal á Islandi 1801 I—III
(Reykjavík, 1978-1980).
27 Sbr.: Guðmundur Hálfdanarson, „Fólksfjöldaþróun Islands á 18. öld,“ bls. 47-60,
og Skaftárcldar, bls. 148-155. Guðmundur telur raunar að tengslin milli hungursótt-
ar og landsfarsóttar séu ógreinileg og jafnvel engin. Hér er ég honum ósammála og
styðst ég þar m.a. við fræðimennsku Camporesi, P., Bread of Dreams, t.d. bls. 88—91,
þar sem náin tengsl alls kyns sjúkdóma og hungurs eru rakin.
28 Byggt á gögnum höfundar; frumheimild hans, Manntal á Islandi 1801 I—III.
29 Gísli Gunnarsson, Upp cr boðið Isalattd. Einokunarverslutt og islenskt samfclag
1602-1787 (Reykjavík, 1987), bls. 55-56.
30 ÞorvaldurThoroddsen, Lýsing íslands IV (Kaupmannahöfn, 1922), bls. 278-373, hér
einkum bls. 296-304. Túlkun höfundar á tölum í bók Þorvaldar.
31 Heimild um rottur, flær, lýs og taugaveiki er að finna í bók eftir Hans Zinsser, Rats,
Lice and History. The Biography of a Bacillus. Kom fyrst út í Bandaríkjunum 1934.
Ensk útgáfa, sem hér er stuðst við, kom út í London 1985.
32 Hannes Finnsson, Mannfœkkun afhaUœmm, bls. 191.
102 SAGNIR