Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 90

im var oft ekki hugsað mikið um hreinlœti. Hér má sjá rott-
Árið Í897 setti japanskur lœknirfram tilgátu um að pestin bœrist á milli rotta og manna meðjló. A sjúkrahúsut
ur á sjúkrahúsi í New York um miðja 19. öld.
inga og stöðva ferðir fólks sem var talið
líklegt til að útbreiða sjúkdóminn. Þar var
líka farið af stað með gífurlega sótthreins-
unarherferð. í Bombay unnu 31 þúsund
manns samtímis við að sótthreinsa hús,
götur og skólpræsi með kvikasilfursklór-
íði og óslökktu kalki.
En reynslan sýndi fljótt að þessi sjúk-
dónrur smitaðist ekki eins og algengast
var. Menn tóku til dæmis eftir því að
næstum enginn smitaðist á sjúkrahúsun-
um, þar sem pestarsjúklingar lágu. Þó
voru þessi sjúkrahús sífellt yfirfull af að-
standendum sjúklinganna, því að Indverj-
ar höfðu þá enn þann fallega sið að láta
helst ekki náinn ættingja inn á sjúkrahús
nema fá að heimsækja hann frjálslega;
jafnvel var algengt að hluti af fjölskyld-
unni settist að á sjúkrahúslóðinni. Það
sýndi sig líka að flóttamenn frá Bombay
báru pestina ekki umsvifalaust með sér,
og þegar þeir gerðu það leið oft mánuður
eða sex vikur áður en hún gaus upp þar
sem þeir komu. Betlarar og skækjur, sem
lifðu á götum úti, sýktust mun sjaldnar en
hástéttarfólk á bak við byrgða glugga. Allt
þetta leiddi til þess að endurvakin var
gamla kenningin um að pest stafaði af
eitrun í andrúmsloftinu. Hún var jafnvel
sett fram á prenti á ensku árið 1901.
Oftast birtist pestin sem kýlapest á þess-
um árum. I Bombay er þó getið um
nokkur tilfelli af hreinni lungnapest, þ.e.
lungnapest sem ekki þróast úr kýlapest í
hveijum sjúklingi fyrir sig. En fýrsti veru-
Iegi lungnapestarfaraldurinn sem vísinda-
menn könnuðu gekk um Mansjúríu vet-
urinn 1910-11. Síðan hafa gengið fleiri
lungnapestarfaraldrar, bæði þar tíu árum
seinna og víðar.
Strax á fyrstu árum skipulegra rann-
sókna á Asíupestinni fóru rnenn að sjá
tengsl á milli sjúkdómsins í rottum og
mönnum.Til dæmis var tekið eftir tilfelli
þegar 20 verkamenn í Bornbay voru sett-
ir í að hreinsa burt rottur sem höfðu
drepist í vöruhúsi um nóttina. Helmingur
þeirra var kominn með pest innan þriggja
daga, en ekkert annað af starfsfólki vöru-
hússins. Og strax á árinu 1897 birti jap-
anskur læknir fyrstur manna á prenti þá
tilgátu að pestin bærist á milli rotta og
manna með fló. Arið eftir var sama kenn-
ing rökstudd rækilega af frönskum lækni,
Simond að nafni, en skýringunni var
heldur illa tekið af flestum. Árið 1905 var
þó sett upp ný bresk rannsóknarnefnd í
Bombay, sérstaklega í því skyni að prófa
flóasmitskenninguna, og hún var loks tal-
in fullsönnuð árið 1908.
Þetta skýrði ýmislegt sem áður var dul-
arfullt. Pestarsjúkrahúsin voru ekki smit-
staðir af því að þau voru rottuhreinsuð.
Dauðar rottur voru smitandi meðan
flærnar voru að yfirgefa þær. Pestin gaus
ekki upp í fólki á nýjum stað fýrr en eftir
nokkurn tíma, því að hún bjó fyrst um
sig í rottum á nýja staðnum, og það var
ekki fyrr en farið var að sneyðast um
rottur að flærnar yfirgáfu þær og leituðu
athvarfs á mönnum. Utigangsfólk smitað-
ist sjaldan af því að svarta rottan, sem hér
var að verki, heldur sig nær eingöngu
innanhúss.
Greining miðaldaplágunnar
Þessa saga af uppgötvun rottuflóasmitsins
sýnir að það var ný uppgötvun unr alda-
mótin 1900 að pest bærist með rottum og
rottuflóm. Ég veit ekki nákvæmlega
hvenær menn slógu því föstu að miðalda-
plágan, svartidauði, væri sami sjúkdómur
og sá sem gekk um Kína og Indland á ár-
unum í kringum aldamótin 1900. Þetta er
svolítið ruglingslegt af því að nöfnin sem
eru höfð um sjúkdóminn í grannmálum
okkar, plaguc á ensku og Pcst á þýsku og
Norðurlandamálum, eru bæði jafnframt
samnöfn um hvers konar alvarlegan sjúk-
dóm eða sjúkdómsfaraldur. En í elstu rit-
um sem ég hef lesið, og þau eru raunar
ekki eldri en frá því um miðja 20. öld,
virðist gengið út frá því sem sjálfsögðum
hlut að Asíupestin og svartidauði séu sami
sjúkdómurinn, og það hefur sennilega
orðið ríkjandi skoðun fljótlega, ef ekki al-
veg frá upphafi. En sú skoðun stafaði að
minnsta kosti ekki af þvi að vitað væri að
báðir, eða allir, faraldrarnir bærust með
rottum. Þegar að er gáð reynist fara litlum
sögum af rottum í sambandi við miðalda-
pestina í Evrópu, svo litlum að Georges
Cuvier (sá sem Jónas Hallgrímsson |>ýddi
eftir grein um eðlishætti fiskanna ) gat
haldið því fram að engar rottur hefðu
verið til í Evrópu fýrr en á sextándu öld.
Annar vitnisburður þess hve fátítt er að
rottur séu orðaðar við svartadauða er ný-
88 SAGNIR