Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 84

Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 84
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 Haraldur Briem Plágurnar frá sjónarhóli faraldsfræðinnar Inngangur Á þessari öld og þá einkum síðustu ára- tugina hefur þekking á orsökum smit- sjúkdóma, smitleiðum, sjúkdómsgangi og aflfræði farsótta aukið skilning manna á eðli fasótta. Sú þekking getur verið hjálpleg við að varpa ljósi á farsóttir for- tíðarinnar. I lok 19. aldar fann Alexandre Yersin bakteríu þá sem talin er valda svartadauða og hefur hún verið skírð í höfuð hans, Yersinia pestis. Tókst honum síðan ásamt öðrum að sýna fram á að sjúkdómurinn er fyrst og frernst bundinn við nagdýr, einkum rottur, en gat borist í menn með flóm og valdið þar lungna- og kýlapest. Ritaðar samtímaheimildir sem lýsa sjúkdómseinkennum benda til þess að plágan, pestin eða svartidauðinn hafi verið sami sjúkdómur og Y. pestis veldur. Sjúkdómurinn hefur gengið í þrem svo kölluðunt heintsfaröldrum (pandemium). Hinn fyrsti var justinjanska pestin á 6. öld í kringum Miðjarðarhafið, annar var svartidauði sem hófst á 14. öld í Evrópu og hinn þriðji hófst á seinni hluta 19. ald- ar í Kína og er merki hans enn víða að fmna í Asíu,Afríku ogAmeríku. Talið er að plágan eða svartidauði hafi gengið yfir Island tvisvar, eða árin 1402-1404 og 1495-1496 með miklum manndauða. Einu lýsingar á sjúkdómn- um eru há dánartala og stuttur með- göngutími hans. Þá benda heimildir til þess að sjúkdómurinn hafi gengið yfir á vetrarmánuðum, síður að sumri. Því miður er sjúkdómseinkenna hvergi getið í rituðum samtimaheimildum á Is- landi. Dregið hefur verið í efa að um pestarfaraldra hafi verið að ræða á Islandi þar sem engar rottur hafi fundist þar á þeim tíma. Forsendur farsóttar Útbreiðsla smitsjúkdóma og farsótta og hæfni sóttkveikja til að lifa af ræðst af mörgum þáttum svo sem smitleiðum og smithæfni, umhverfisbreytingum, breyt- ingum á hýsli, nýjum eiginleikum þekktra sjúkdómsvalda, nýjum sýklum og samspili sýkils og hýsils. Staldrað verður við nokkra þessara þátta sem skipta máli við að varpa ljósi á plágurnar á 15. öld. Þeir eru meðgöngutími, umhverfi, smit- leiðir, smithæfni og útbreiðslutalan. „Smitlíkur við lungnapest eru almennt taldar litlar nema við mjög náið sam- neyti við hinn smitaða. Við- veru innan 2 metra frá hóstandi sjúklingi þarf til." Meðgöngutíminn: Þegar smitun verður vegna örveru sem valdið getur sjúkdómi, líður einhver timi frá smituninni til ein- kenna hans. Sá tími er nefndur með- göngutími (incubation period). Hinn sýkti er ekki smitandi framan af með- göngutímanum og er sá tími nefndur dvalartimi (latent period). Síðari hluta meðgöngutímans verður sjúklingurinn smitandi og þá oft einkennalaus og eins er hann smitandi fyrst eftir að einkenni koma fram. Er þetta tímabil kallað smit- tími (infectious period). Þessi timabil hafa mikla faraldsfræðilega þýðingu (mynd 1). Umhverfisþættir: Tilhögun búsetu, fjöldi manna á flatarmálseiningu (fólks- þéttni) og tilkoma ónæmra einstaklinga, svo sem við fæðingar, hefur mikil áhrif á möguleika örvera til að lifa af í samfélagi manna og valda farsóttum. Til að skýra samband umhverfisbreytinga, sem fólgnar eru í breytingu á fólksþéttni og nteð- göngutíma eða dvalartíma sjúkdóms, við hæfni örvera til að lifa af, skulu tveir sjúk- dóntar nefndir til sögunnar. Það tekur u.þ.b. 2 vikur frá smitun af völdum mislinga þar til mótefni mynd- ast gegn mislingaveirunni og sjúklingur hættir að smita. Fræðilega þyrftu því a.m.k. 26 næm börn að fæðast á ári hverju á hálfs mánaðar fresti og síðan að hitta smitandi einstakling til þess að sjúk- Mynd 1. Samband meðgöngutíma, dvalartíma og smittíma ímyndaðr- ar sýkingar. Skilgreining kynslóðatíma einnig sýnd. Annar sjúklingur Fyrsti sjúklingur o.s.fr. Dvalartfmi Smittfmi Meögöngutími Sjúkdómur Smitun Dvalartfmi Smittími Meðgðngutími SJúkdómur Raðtími Kynslóöatimi Smitun Hcimild:J. Giesecke, Modern Infedtious Disease Epidemiology (London, 1994), bls. 15. 82 SAGNIR
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132

x

Sagnir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.