Sagnir - 01.06.1997, Side 84

Sagnir - 01.06.1997, Side 84
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 Haraldur Briem Plágurnar frá sjónarhóli faraldsfræðinnar Inngangur Á þessari öld og þá einkum síðustu ára- tugina hefur þekking á orsökum smit- sjúkdóma, smitleiðum, sjúkdómsgangi og aflfræði farsótta aukið skilning manna á eðli fasótta. Sú þekking getur verið hjálpleg við að varpa ljósi á farsóttir for- tíðarinnar. I lok 19. aldar fann Alexandre Yersin bakteríu þá sem talin er valda svartadauða og hefur hún verið skírð í höfuð hans, Yersinia pestis. Tókst honum síðan ásamt öðrum að sýna fram á að sjúkdómurinn er fyrst og frernst bundinn við nagdýr, einkum rottur, en gat borist í menn með flóm og valdið þar lungna- og kýlapest. Ritaðar samtímaheimildir sem lýsa sjúkdómseinkennum benda til þess að plágan, pestin eða svartidauðinn hafi verið sami sjúkdómur og Y. pestis veldur. Sjúkdómurinn hefur gengið í þrem svo kölluðunt heintsfaröldrum (pandemium). Hinn fyrsti var justinjanska pestin á 6. öld í kringum Miðjarðarhafið, annar var svartidauði sem hófst á 14. öld í Evrópu og hinn þriðji hófst á seinni hluta 19. ald- ar í Kína og er merki hans enn víða að fmna í Asíu,Afríku ogAmeríku. Talið er að plágan eða svartidauði hafi gengið yfir Island tvisvar, eða árin 1402-1404 og 1495-1496 með miklum manndauða. Einu lýsingar á sjúkdómn- um eru há dánartala og stuttur með- göngutími hans. Þá benda heimildir til þess að sjúkdómurinn hafi gengið yfir á vetrarmánuðum, síður að sumri. Því miður er sjúkdómseinkenna hvergi getið í rituðum samtimaheimildum á Is- landi. Dregið hefur verið í efa að um pestarfaraldra hafi verið að ræða á Islandi þar sem engar rottur hafi fundist þar á þeim tíma. Forsendur farsóttar Útbreiðsla smitsjúkdóma og farsótta og hæfni sóttkveikja til að lifa af ræðst af mörgum þáttum svo sem smitleiðum og smithæfni, umhverfisbreytingum, breyt- ingum á hýsli, nýjum eiginleikum þekktra sjúkdómsvalda, nýjum sýklum og samspili sýkils og hýsils. Staldrað verður við nokkra þessara þátta sem skipta máli við að varpa ljósi á plágurnar á 15. öld. Þeir eru meðgöngutími, umhverfi, smit- leiðir, smithæfni og útbreiðslutalan. „Smitlíkur við lungnapest eru almennt taldar litlar nema við mjög náið sam- neyti við hinn smitaða. Við- veru innan 2 metra frá hóstandi sjúklingi þarf til." Meðgöngutíminn: Þegar smitun verður vegna örveru sem valdið getur sjúkdómi, líður einhver timi frá smituninni til ein- kenna hans. Sá tími er nefndur með- göngutími (incubation period). Hinn sýkti er ekki smitandi framan af með- göngutímanum og er sá tími nefndur dvalartimi (latent period). Síðari hluta meðgöngutímans verður sjúklingurinn smitandi og þá oft einkennalaus og eins er hann smitandi fyrst eftir að einkenni koma fram. Er þetta tímabil kallað smit- tími (infectious period). Þessi timabil hafa mikla faraldsfræðilega þýðingu (mynd 1). Umhverfisþættir: Tilhögun búsetu, fjöldi manna á flatarmálseiningu (fólks- þéttni) og tilkoma ónæmra einstaklinga, svo sem við fæðingar, hefur mikil áhrif á möguleika örvera til að lifa af í samfélagi manna og valda farsóttum. Til að skýra samband umhverfisbreytinga, sem fólgnar eru í breytingu á fólksþéttni og nteð- göngutíma eða dvalartíma sjúkdóms, við hæfni örvera til að lifa af, skulu tveir sjúk- dóntar nefndir til sögunnar. Það tekur u.þ.b. 2 vikur frá smitun af völdum mislinga þar til mótefni mynd- ast gegn mislingaveirunni og sjúklingur hættir að smita. Fræðilega þyrftu því a.m.k. 26 næm börn að fæðast á ári hverju á hálfs mánaðar fresti og síðan að hitta smitandi einstakling til þess að sjúk- Mynd 1. Samband meðgöngutíma, dvalartíma og smittíma ímyndaðr- ar sýkingar. Skilgreining kynslóðatíma einnig sýnd. Annar sjúklingur Fyrsti sjúklingur o.s.fr. Dvalartfmi Smittfmi Meögöngutími Sjúkdómur Smitun Dvalartfmi Smittími Meðgðngutími SJúkdómur Raðtími Kynslóöatimi Smitun Hcimild:J. Giesecke, Modern Infedtious Disease Epidemiology (London, 1994), bls. 15. 82 SAGNIR
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.