Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 84

SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495
Haraldur Briem
Plágurnar frá sjónarhóli
faraldsfræðinnar
Inngangur
Á þessari öld og þá einkum síðustu ára-
tugina hefur þekking á orsökum smit-
sjúkdóma, smitleiðum, sjúkdómsgangi og
aflfræði farsótta aukið skilning manna á
eðli fasótta. Sú þekking getur verið
hjálpleg við að varpa ljósi á farsóttir for-
tíðarinnar. I lok 19. aldar fann Alexandre
Yersin bakteríu þá sem talin er valda
svartadauða og hefur hún verið skírð í
höfuð hans, Yersinia pestis. Tókst honum
síðan ásamt öðrum að sýna fram á að
sjúkdómurinn er fyrst og frernst bundinn
við nagdýr, einkum rottur, en gat borist í
menn með flóm og valdið þar lungna- og
kýlapest. Ritaðar samtímaheimildir sem
lýsa sjúkdómseinkennum benda til þess
að plágan, pestin eða svartidauðinn hafi
verið sami sjúkdómur og Y. pestis veldur.
Sjúkdómurinn hefur gengið í þrem svo
kölluðunt heintsfaröldrum (pandemium).
Hinn fyrsti var justinjanska pestin á 6. öld
í kringum Miðjarðarhafið, annar var
svartidauði sem hófst á 14. öld í Evrópu
og hinn þriðji hófst á seinni hluta 19. ald-
ar í Kína og er merki hans enn víða að
fmna í Asíu,Afríku ogAmeríku.
Talið er að plágan eða svartidauði hafi
gengið yfir Island tvisvar, eða árin
1402-1404 og 1495-1496 með miklum
manndauða. Einu lýsingar á sjúkdómn-
um eru há dánartala og stuttur með-
göngutími hans. Þá benda heimildir til
þess að sjúkdómurinn hafi gengið yfir á
vetrarmánuðum, síður að sumri.
Því miður er sjúkdómseinkenna hvergi
getið í rituðum samtimaheimildum á Is-
landi. Dregið hefur verið í efa að um
pestarfaraldra hafi verið að ræða á Islandi
þar sem engar rottur hafi fundist þar á
þeim tíma.
Forsendur farsóttar
Útbreiðsla smitsjúkdóma og farsótta og
hæfni sóttkveikja til að lifa af ræðst af
mörgum þáttum svo sem smitleiðum og
smithæfni, umhverfisbreytingum, breyt-
ingum á hýsli, nýjum eiginleikum
þekktra sjúkdómsvalda, nýjum sýklum og
samspili sýkils og hýsils. Staldrað verður
við nokkra þessara þátta sem skipta máli
við að varpa ljósi á plágurnar á 15. öld.
Þeir eru meðgöngutími, umhverfi, smit-
leiðir, smithæfni og útbreiðslutalan.
„Smitlíkur við lungnapest
eru almennt taldar litlar
nema við mjög náið sam-
neyti við hinn smitaða. Við-
veru innan 2 metra frá
hóstandi sjúklingi þarf til."
Meðgöngutíminn: Þegar smitun verður
vegna örveru sem valdið getur sjúkdómi,
líður einhver timi frá smituninni til ein-
kenna hans. Sá tími er nefndur með-
göngutími (incubation period). Hinn
sýkti er ekki smitandi framan af með-
göngutímanum og er sá tími nefndur
dvalartimi (latent period). Síðari hluta
meðgöngutímans verður sjúklingurinn
smitandi og þá oft einkennalaus og eins er
hann smitandi fyrst eftir að einkenni
koma fram. Er þetta tímabil kallað smit-
tími (infectious period). Þessi timabil hafa
mikla faraldsfræðilega þýðingu (mynd 1).
Umhverfisþættir: Tilhögun búsetu,
fjöldi manna á flatarmálseiningu (fólks-
þéttni) og tilkoma ónæmra einstaklinga,
svo sem við fæðingar, hefur mikil áhrif á
möguleika örvera til að lifa af í samfélagi
manna og valda farsóttum. Til að skýra
samband umhverfisbreytinga, sem fólgnar
eru í breytingu á fólksþéttni og nteð-
göngutíma eða dvalartíma sjúkdóms, við
hæfni örvera til að lifa af, skulu tveir sjúk-
dóntar nefndir til sögunnar.
Það tekur u.þ.b. 2 vikur frá smitun af
völdum mislinga þar til mótefni mynd-
ast gegn mislingaveirunni og sjúklingur
hættir að smita. Fræðilega þyrftu því
a.m.k. 26 næm börn að fæðast á ári
hverju á hálfs mánaðar fresti og síðan að
hitta smitandi einstakling til þess að sjúk-
Mynd 1. Samband meðgöngutíma, dvalartíma og smittíma ímyndaðr-
ar sýkingar. Skilgreining kynslóðatíma einnig sýnd.
Annar sjúklingur
Fyrsti sjúklingur
o.s.fr.
Dvalartfmi Smittfmi
Meögöngutími Sjúkdómur
Smitun
Dvalartfmi
Smittími
Meðgðngutími
SJúkdómur
Raðtími
Kynslóöatimi
Smitun
Hcimild:J. Giesecke, Modern Infedtious Disease Epidemiology (London, 1994), bls. 15.
82 SAGNIR