Sagnir - 01.06.1997, Síða 84

Sagnir - 01.06.1997, Síða 84
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 Haraldur Briem Plágurnar frá sjónarhóli faraldsfræðinnar Inngangur Á þessari öld og þá einkum síðustu ára- tugina hefur þekking á orsökum smit- sjúkdóma, smitleiðum, sjúkdómsgangi og aflfræði farsótta aukið skilning manna á eðli fasótta. Sú þekking getur verið hjálpleg við að varpa ljósi á farsóttir for- tíðarinnar. I lok 19. aldar fann Alexandre Yersin bakteríu þá sem talin er valda svartadauða og hefur hún verið skírð í höfuð hans, Yersinia pestis. Tókst honum síðan ásamt öðrum að sýna fram á að sjúkdómurinn er fyrst og frernst bundinn við nagdýr, einkum rottur, en gat borist í menn með flóm og valdið þar lungna- og kýlapest. Ritaðar samtímaheimildir sem lýsa sjúkdómseinkennum benda til þess að plágan, pestin eða svartidauðinn hafi verið sami sjúkdómur og Y. pestis veldur. Sjúkdómurinn hefur gengið í þrem svo kölluðunt heintsfaröldrum (pandemium). Hinn fyrsti var justinjanska pestin á 6. öld í kringum Miðjarðarhafið, annar var svartidauði sem hófst á 14. öld í Evrópu og hinn þriðji hófst á seinni hluta 19. ald- ar í Kína og er merki hans enn víða að fmna í Asíu,Afríku ogAmeríku. Talið er að plágan eða svartidauði hafi gengið yfir Island tvisvar, eða árin 1402-1404 og 1495-1496 með miklum manndauða. Einu lýsingar á sjúkdómn- um eru há dánartala og stuttur með- göngutími hans. Þá benda heimildir til þess að sjúkdómurinn hafi gengið yfir á vetrarmánuðum, síður að sumri. Því miður er sjúkdómseinkenna hvergi getið í rituðum samtimaheimildum á Is- landi. Dregið hefur verið í efa að um pestarfaraldra hafi verið að ræða á Islandi þar sem engar rottur hafi fundist þar á þeim tíma. Forsendur farsóttar Útbreiðsla smitsjúkdóma og farsótta og hæfni sóttkveikja til að lifa af ræðst af mörgum þáttum svo sem smitleiðum og smithæfni, umhverfisbreytingum, breyt- ingum á hýsli, nýjum eiginleikum þekktra sjúkdómsvalda, nýjum sýklum og samspili sýkils og hýsils. Staldrað verður við nokkra þessara þátta sem skipta máli við að varpa ljósi á plágurnar á 15. öld. Þeir eru meðgöngutími, umhverfi, smit- leiðir, smithæfni og útbreiðslutalan. „Smitlíkur við lungnapest eru almennt taldar litlar nema við mjög náið sam- neyti við hinn smitaða. Við- veru innan 2 metra frá hóstandi sjúklingi þarf til." Meðgöngutíminn: Þegar smitun verður vegna örveru sem valdið getur sjúkdómi, líður einhver timi frá smituninni til ein- kenna hans. Sá tími er nefndur með- göngutími (incubation period). Hinn sýkti er ekki smitandi framan af með- göngutímanum og er sá tími nefndur dvalartimi (latent period). Síðari hluta meðgöngutímans verður sjúklingurinn smitandi og þá oft einkennalaus og eins er hann smitandi fyrst eftir að einkenni koma fram. Er þetta tímabil kallað smit- tími (infectious period). Þessi timabil hafa mikla faraldsfræðilega þýðingu (mynd 1). Umhverfisþættir: Tilhögun búsetu, fjöldi manna á flatarmálseiningu (fólks- þéttni) og tilkoma ónæmra einstaklinga, svo sem við fæðingar, hefur mikil áhrif á möguleika örvera til að lifa af í samfélagi manna og valda farsóttum. Til að skýra samband umhverfisbreytinga, sem fólgnar eru í breytingu á fólksþéttni og nteð- göngutíma eða dvalartíma sjúkdóms, við hæfni örvera til að lifa af, skulu tveir sjúk- dóntar nefndir til sögunnar. Það tekur u.þ.b. 2 vikur frá smitun af völdum mislinga þar til mótefni mynd- ast gegn mislingaveirunni og sjúklingur hættir að smita. Fræðilega þyrftu því a.m.k. 26 næm börn að fæðast á ári hverju á hálfs mánaðar fresti og síðan að hitta smitandi einstakling til þess að sjúk- Mynd 1. Samband meðgöngutíma, dvalartíma og smittíma ímyndaðr- ar sýkingar. Skilgreining kynslóðatíma einnig sýnd. Annar sjúklingur Fyrsti sjúklingur o.s.fr. Dvalartfmi Smittfmi Meögöngutími Sjúkdómur Smitun Dvalartfmi Smittími Meðgðngutími SJúkdómur Raðtími Kynslóöatimi Smitun Hcimild:J. Giesecke, Modern Infedtious Disease Epidemiology (London, 1994), bls. 15. 82 SAGNIR
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132

x

Sagnir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.