Sagnir - 01.06.1997, Side 33

Sagnir - 01.06.1997, Side 33
hin versta við komu Níelsar en í skýringar- greininni eru ekki sjáanleg fleiri svör. Sú spurning leitar hins vegar á hvað niaður eins og Níels skáldi hafi að færa höfðingja á borð við Bjarna. Svarið við spurningunni kann einnig að fela í sér lýsingu á því sam- félagsástandi sem fjöldi meiðyrðamála gef- ur til kynna um miðbik aldarinnar. I ævikvæði Níelsar skálda, sem samferða- maður hans Símon dalaskáld orti að hon- um látnum, kemur fram að Níels hafi keypt jörðina Selhóla í Gönguskörðum fýrir til- styrk Bjarna amtmanns.28 A milli þeirra virðist því hafa verið viðskiptasamband, Níels orti níðkvæði fýrir Bjarna og veitti honum lið þegar vegið var að æru hans en þáði í staðinn borgun fýrir vöru sína. Bjarni var þekkt skáld á sinni tíð og hefði því átt að vera fær um að svara óvildarmönnum sinum sjálfur en þess í stað sækir hann þjónustu til annarra. Af hverju? Hafði skáldskapargyðjan sagt skilið við amtmann- mn eða var hann ef til vill ekki fær, stöðu sinnar vegna, um að yrkja níð? Af áður- nefndum inngangsorðum Níelsar að skýr- mgargreinum sínum er ljóst að samfélagið hefur ekki litið níðkveðskap hýru auga, ef til vill vegna þess að hann gat valdið mikl- um skaða. En það kann að skýra bæði hvers vegna Bjarna var annt um að svara fýrir sig og einnig af hveiju hann var ófær um það. Þetta má m.a. sjá af máli Bólu-Hjálmars sem sakaður var um sauðaþjófnað snemma vetrar 1838.Við húsleit fannst mikið magn kindakjöts í úthýsi á Bólu sem var í engu samræmi við fjáreign Hjálmars og konu hans Guðnýjar. Málið fór að endingu fýrir Bjarna amtmann sem tók ekki fram fýrir hendur sýslumanns og lét málið hafa sinn gang. Lyktir urðu þær að sannanir þóttu ekki nægilegar til að sakfella hjónin á Bólu, enda höfðu sönn- unargögnin brunnið í millitíðinni ásamt hluta eldhússins á bænum, en þeim var þó gert að greiða málskostnað.-' 1 kjölfar málsins varð Bólu-Hjálmar heiftugur í garð Bjarna eins og lausavísur hans frá þessunt tínra bera skýrt vitni um. Almannarómur var hins vegar vægðar- lausari en nokkrir dómstólar og voru sveit- ungar þeirra hjóna ekki í nokkrum vafa um sök þeirra. Þar fór Ní- els skáldi framarlega í flokki og gekk hann skörulega fram við að koma þjófnaðarorði á skáldbróður sinn. Ni- els orti einnig nið- kvæði um Hjálmar um þetta leyti og vandaði honum ekki kveðjurnar en þekkt- ast þeirra er kvæðið Æmþjófsspcgill sem var beint svar við hinum frægu Amtmannavísum sem Hjálmar orti við andlát Bjarna.3" Þetta mál sýnir hvernig hörð lífsbaráttan verður mönnum tilefni til níðkveðskapar og varp- ar ljósi á það samfélagslega ástand sem ligg- ur að baki miklum fjölda meiðyrðamála um miðbik og fýrri hluta aldarinnar. Það virðist hins vegar fremur undantekning en regla að slík mál fari fýrir dóm, fjöldi þeirra er meiri en dómabækur segja til um. Skýr- ingin virðist vera sú að menn hafi leitað annarra leiða til að leysa mál sin, níðkvæð- um er svarað með níðkvæðum. Þannig myndast svigrúm fýrir mann eins og Níels skálda sem hægt var að kaupa til að yrkja níð, ýnrist í þeim tilgangi að sverta mann- orð eða hreinsa. Hér hefúr heimild alþýðumanns frá 19. öld verið notuð sem sjóngler á tíðaranda og sam- félagsástand. Slíkar heimildir hafa lítið verið notaðar af sagnfræðingum hin síðari ár m.a. af ótta við sannffæði og heimildagildi þeirra. Vissulega eru textar sem þessir, sem liggja á mörkum þjóðsagna og skáldskapar, vandmeð- farnir og með gömlum aðferðum al- þýðusagnfræðinnar yrði eflaust ekki komist langt. En verk eins og Kattarmorðin miklu færa okkur þó heim sanninn um að rannsóknir á þjóð- sagnatengdu efni geta verið mjög fysi- legar og jafnvel nauðsynlegar þegar grafast á fýrir um hugmyndaheim liðins tíma. Textana verður að lesa með nokkurs konar mótlestri, fara þarf ofan í tilgang og forsend- ur þeirra, þ.e. hveiju þeim er ætlað að skila. Orð merkja ekki aðeins það sem þau segja og þvi þarf lesandinn að vera opinn fýrir túlkun- armöguleikum og freista þess að ráða í dulinn heim merkinga og tákna. Þannig má lesa ýmsar vísbendingar um samfélagið og ein- staklingana sem það byggja út frá samskiptum manna og katta, eða eins og í kreddunni stendur: „Ef ókvæntur maður er góður við ketti boðar það að hann verði á síðan góður við konu sína.“31 „Níels orti níökvæöi fyrir Bjarna og veitti honum lið þegar vegið var að æru hans en þáði í staðinn borgun fyrir vöru sína ..." Tilvisanir 1 ..Níels skáldi.“ Metut og minjar V. íslenzkurfróðleikur og skemmtun. Finnur Sigmunds- son tók saman (Reykjavík, 1948), bls. 155. 2 Jónas Jónasson frá Hrafnagili, íslenzkir þjóðhœttir. Einar Ól. Sveinsson bjó undir prentun (Reykjavík, 1934), bls. 181-183. 3 Islenzkar þjóðsögur og cwintýriV. Nýtt safn. Safnað hefur Jón Árnason. Árni Böðvars- son og BjarniVilhjálmsson önnuðust útgáfuna (Reykjavík, 1958), bls. 479. ^ Darnton, Robert, The Grcat Cat Massacre and othcr Episodes in French Cultural Hi- story (NevvYork, 1984). 5 bað sama les MatthíasViðar Sæmundsson út úr Spánveijavígum á Vestfjörðum árið lól5,sjá „„ísland er þjóð öll sökkt í blóð.“Tyrkjarán og Spánveijavíg.“ Skírnir 164 (haust 1990), bls. 327-361, einkum 341. ^ LaCapra, Dominic, „Chartier, Darnton, and the Great Symbol Massacre.“ Journal of Modern History 60 (1988), bls. 95-112,106. 7 Mah, Harold, „Suppressing theText:The Metaphysics of Ethongraphic History in Darntons Great Cat Massacre.“ History Worksliop 25 (1991), bls. 1-20. ^ Mah, „Suppressing the Text“, bls. 14. ^ l»gi Sigurðsson, „Staða alþýðlegrar sagnfræði í sagnaritun íslendinga á 19. og 20. öld.“ Sagnir 1 (Reykjavík, 1980), bls. 17. 10 Segja má að hið sama hafi verið uppi á teningnum hin síðari ár. í faum löndum hafa verkfallsaðgerðir ýmissa starfsstétta verið eins algengar og harðar og því hvarfl- ar sú hugmynd óneitanlega að hvort andi frönsku byltingarinnar svífi ennþá yfir vötnum í Frakklandi. 11 Þó er sagt að alþýðumaðurinn Bólu-Hjálmar, sem tíðum átti í útistöðum við yfirvöld vcraldleg og andleg, hafi drepið tvo ketti fyrir klerknum Ólafi Ólafssyni stúdent árið 1822 sem sýnir að alþýðumenn hafa víða beitt sömu aðferð til að ná sér niður á yfir- valdinu. 12 Sigurður Gylfi Magnússon sagnfræðingur gerir ítarlega grein fyrir þessum hug- niynduní og bendir á mikilvægi þess að leitað verði nýrra leiða svo nýta megi þjóðararfinn til sagnfræðirannsókna, Mcnntun, ást og sorg. Einsögurannsókn á tslcnskii sveitasamfclagi 19. og 20. aldar. Sagnfræðirannsóknir 13 (Reykjavík, 1997), sjá eink- um bls. 24—25. 13 „Níels skáldi“, bls. 144. 14 Sama heimild, bls. 144. 15 Aðalgeir Kristjánsson og Gísli Ágúst Gunnlaugsson, „Félags- og hagþróun á Islandi á fyrri hluta 19. aldar.“ Saga XXVIII (1990), bls. 7-62, 21. 16 „Níels skáldi“, bls. 145. 17 Sama heimild, bls. 145. 18 Sama heimild, bls. 22. 19 Lbs 1057 4to - Þjóðsaga. 20 Sjá t.d. Þjóðsögur og sagnir. Safnað hefur og skráð Torfhildur Porsteinsdóttir Hólm. Finnur Sigmundsson bjó til prentunar (Reykjavík, 1962), bls. 120-122. 21 Segulbandasafn Stofnunar Árna Magnússonar 89/1856. 22 „Níels skáldi“, bls. 153. 23 Gísli Ágúst Gunnlaugsson, Þvi da’inist rctt vcra.AJbrot, refsingar og íslenskt samjelag á síðari liluta 19. aldar. Ritsafn Sagnfræðistofnunar 28 (Reykjavík, 1991), einkum bls. 25-32. 24 „Níels skáldi“,bls. 167. 25 Sjá t.d. Aðalgeir Kristjánsson og Gísli Ágúst Gunnlaugsson, Félags- og liagþróiin á ís- landi á fyrri liluta 19. aldar, bls. 24. 26 Bjarni Thorarensen, Bréf. Fyrra bindi. Safn Fræðafélagsins XIII.Jón Helgason bjó til prentunar (Kaupmannahöfn, 1943), bls. 127. 27 Bjarni Thorarensen, Bréf, bls. 134. 28 „Níels skáldi“, bls. 174. 29 Sjá t.d. umfjöllun Eysteins Sigurðssonar í formála að riti sínu um Bólu-Hjálinar (Reykjavík, 1987), bls. 130-131,182-185. 30 Hjálmarjónsson, Ljóðmœli Bólu-Hjáhnars I-II.Jón Þorkelsson bjó til prentunar (Reykjavík, 1915-1919). 31 Islenzkar þjóðsögur og cvvintýri II. Ný útgáfa. Safnað hefur Jón Árnason. Árni Böðv- arsson og BjarniVilhjálmsson önnuðust útgáfuna (Reykjavík, 1954), bls. 532. SAGNIR 31
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.