Sagnir - 01.06.1997, Page 33

Sagnir - 01.06.1997, Page 33
hin versta við komu Níelsar en í skýringar- greininni eru ekki sjáanleg fleiri svör. Sú spurning leitar hins vegar á hvað niaður eins og Níels skáldi hafi að færa höfðingja á borð við Bjarna. Svarið við spurningunni kann einnig að fela í sér lýsingu á því sam- félagsástandi sem fjöldi meiðyrðamála gef- ur til kynna um miðbik aldarinnar. I ævikvæði Níelsar skálda, sem samferða- maður hans Símon dalaskáld orti að hon- um látnum, kemur fram að Níels hafi keypt jörðina Selhóla í Gönguskörðum fýrir til- styrk Bjarna amtmanns.28 A milli þeirra virðist því hafa verið viðskiptasamband, Níels orti níðkvæði fýrir Bjarna og veitti honum lið þegar vegið var að æru hans en þáði í staðinn borgun fýrir vöru sína. Bjarni var þekkt skáld á sinni tíð og hefði því átt að vera fær um að svara óvildarmönnum sinum sjálfur en þess í stað sækir hann þjónustu til annarra. Af hverju? Hafði skáldskapargyðjan sagt skilið við amtmann- mn eða var hann ef til vill ekki fær, stöðu sinnar vegna, um að yrkja níð? Af áður- nefndum inngangsorðum Níelsar að skýr- mgargreinum sínum er ljóst að samfélagið hefur ekki litið níðkveðskap hýru auga, ef til vill vegna þess að hann gat valdið mikl- um skaða. En það kann að skýra bæði hvers vegna Bjarna var annt um að svara fýrir sig og einnig af hveiju hann var ófær um það. Þetta má m.a. sjá af máli Bólu-Hjálmars sem sakaður var um sauðaþjófnað snemma vetrar 1838.Við húsleit fannst mikið magn kindakjöts í úthýsi á Bólu sem var í engu samræmi við fjáreign Hjálmars og konu hans Guðnýjar. Málið fór að endingu fýrir Bjarna amtmann sem tók ekki fram fýrir hendur sýslumanns og lét málið hafa sinn gang. Lyktir urðu þær að sannanir þóttu ekki nægilegar til að sakfella hjónin á Bólu, enda höfðu sönn- unargögnin brunnið í millitíðinni ásamt hluta eldhússins á bænum, en þeim var þó gert að greiða málskostnað.-' 1 kjölfar málsins varð Bólu-Hjálmar heiftugur í garð Bjarna eins og lausavísur hans frá þessunt tínra bera skýrt vitni um. Almannarómur var hins vegar vægðar- lausari en nokkrir dómstólar og voru sveit- ungar þeirra hjóna ekki í nokkrum vafa um sök þeirra. Þar fór Ní- els skáldi framarlega í flokki og gekk hann skörulega fram við að koma þjófnaðarorði á skáldbróður sinn. Ni- els orti einnig nið- kvæði um Hjálmar um þetta leyti og vandaði honum ekki kveðjurnar en þekkt- ast þeirra er kvæðið Æmþjófsspcgill sem var beint svar við hinum frægu Amtmannavísum sem Hjálmar orti við andlát Bjarna.3" Þetta mál sýnir hvernig hörð lífsbaráttan verður mönnum tilefni til níðkveðskapar og varp- ar ljósi á það samfélagslega ástand sem ligg- ur að baki miklum fjölda meiðyrðamála um miðbik og fýrri hluta aldarinnar. Það virðist hins vegar fremur undantekning en regla að slík mál fari fýrir dóm, fjöldi þeirra er meiri en dómabækur segja til um. Skýr- ingin virðist vera sú að menn hafi leitað annarra leiða til að leysa mál sin, níðkvæð- um er svarað með níðkvæðum. Þannig myndast svigrúm fýrir mann eins og Níels skálda sem hægt var að kaupa til að yrkja níð, ýnrist í þeim tilgangi að sverta mann- orð eða hreinsa. Hér hefúr heimild alþýðumanns frá 19. öld verið notuð sem sjóngler á tíðaranda og sam- félagsástand. Slíkar heimildir hafa lítið verið notaðar af sagnfræðingum hin síðari ár m.a. af ótta við sannffæði og heimildagildi þeirra. Vissulega eru textar sem þessir, sem liggja á mörkum þjóðsagna og skáldskapar, vandmeð- farnir og með gömlum aðferðum al- þýðusagnfræðinnar yrði eflaust ekki komist langt. En verk eins og Kattarmorðin miklu færa okkur þó heim sanninn um að rannsóknir á þjóð- sagnatengdu efni geta verið mjög fysi- legar og jafnvel nauðsynlegar þegar grafast á fýrir um hugmyndaheim liðins tíma. Textana verður að lesa með nokkurs konar mótlestri, fara þarf ofan í tilgang og forsend- ur þeirra, þ.e. hveiju þeim er ætlað að skila. Orð merkja ekki aðeins það sem þau segja og þvi þarf lesandinn að vera opinn fýrir túlkun- armöguleikum og freista þess að ráða í dulinn heim merkinga og tákna. Þannig má lesa ýmsar vísbendingar um samfélagið og ein- staklingana sem það byggja út frá samskiptum manna og katta, eða eins og í kreddunni stendur: „Ef ókvæntur maður er góður við ketti boðar það að hann verði á síðan góður við konu sína.“31 „Níels orti níökvæöi fyrir Bjarna og veitti honum lið þegar vegið var að æru hans en þáði í staðinn borgun fyrir vöru sína ..." Tilvisanir 1 ..Níels skáldi.“ Metut og minjar V. íslenzkurfróðleikur og skemmtun. Finnur Sigmunds- son tók saman (Reykjavík, 1948), bls. 155. 2 Jónas Jónasson frá Hrafnagili, íslenzkir þjóðhœttir. Einar Ól. Sveinsson bjó undir prentun (Reykjavík, 1934), bls. 181-183. 3 Islenzkar þjóðsögur og cwintýriV. Nýtt safn. Safnað hefur Jón Árnason. Árni Böðvars- son og BjarniVilhjálmsson önnuðust útgáfuna (Reykjavík, 1958), bls. 479. ^ Darnton, Robert, The Grcat Cat Massacre and othcr Episodes in French Cultural Hi- story (NevvYork, 1984). 5 bað sama les MatthíasViðar Sæmundsson út úr Spánveijavígum á Vestfjörðum árið lól5,sjá „„ísland er þjóð öll sökkt í blóð.“Tyrkjarán og Spánveijavíg.“ Skírnir 164 (haust 1990), bls. 327-361, einkum 341. ^ LaCapra, Dominic, „Chartier, Darnton, and the Great Symbol Massacre.“ Journal of Modern History 60 (1988), bls. 95-112,106. 7 Mah, Harold, „Suppressing theText:The Metaphysics of Ethongraphic History in Darntons Great Cat Massacre.“ History Worksliop 25 (1991), bls. 1-20. ^ Mah, „Suppressing the Text“, bls. 14. ^ l»gi Sigurðsson, „Staða alþýðlegrar sagnfræði í sagnaritun íslendinga á 19. og 20. öld.“ Sagnir 1 (Reykjavík, 1980), bls. 17. 10 Segja má að hið sama hafi verið uppi á teningnum hin síðari ár. í faum löndum hafa verkfallsaðgerðir ýmissa starfsstétta verið eins algengar og harðar og því hvarfl- ar sú hugmynd óneitanlega að hvort andi frönsku byltingarinnar svífi ennþá yfir vötnum í Frakklandi. 11 Þó er sagt að alþýðumaðurinn Bólu-Hjálmar, sem tíðum átti í útistöðum við yfirvöld vcraldleg og andleg, hafi drepið tvo ketti fyrir klerknum Ólafi Ólafssyni stúdent árið 1822 sem sýnir að alþýðumenn hafa víða beitt sömu aðferð til að ná sér niður á yfir- valdinu. 12 Sigurður Gylfi Magnússon sagnfræðingur gerir ítarlega grein fyrir þessum hug- niynduní og bendir á mikilvægi þess að leitað verði nýrra leiða svo nýta megi þjóðararfinn til sagnfræðirannsókna, Mcnntun, ást og sorg. Einsögurannsókn á tslcnskii sveitasamfclagi 19. og 20. aldar. Sagnfræðirannsóknir 13 (Reykjavík, 1997), sjá eink- um bls. 24—25. 13 „Níels skáldi“, bls. 144. 14 Sama heimild, bls. 144. 15 Aðalgeir Kristjánsson og Gísli Ágúst Gunnlaugsson, „Félags- og hagþróun á Islandi á fyrri hluta 19. aldar.“ Saga XXVIII (1990), bls. 7-62, 21. 16 „Níels skáldi“, bls. 145. 17 Sama heimild, bls. 145. 18 Sama heimild, bls. 22. 19 Lbs 1057 4to - Þjóðsaga. 20 Sjá t.d. Þjóðsögur og sagnir. Safnað hefur og skráð Torfhildur Porsteinsdóttir Hólm. Finnur Sigmundsson bjó til prentunar (Reykjavík, 1962), bls. 120-122. 21 Segulbandasafn Stofnunar Árna Magnússonar 89/1856. 22 „Níels skáldi“, bls. 153. 23 Gísli Ágúst Gunnlaugsson, Þvi da’inist rctt vcra.AJbrot, refsingar og íslenskt samjelag á síðari liluta 19. aldar. Ritsafn Sagnfræðistofnunar 28 (Reykjavík, 1991), einkum bls. 25-32. 24 „Níels skáldi“,bls. 167. 25 Sjá t.d. Aðalgeir Kristjánsson og Gísli Ágúst Gunnlaugsson, Félags- og liagþróiin á ís- landi á fyrri liluta 19. aldar, bls. 24. 26 Bjarni Thorarensen, Bréf. Fyrra bindi. Safn Fræðafélagsins XIII.Jón Helgason bjó til prentunar (Kaupmannahöfn, 1943), bls. 127. 27 Bjarni Thorarensen, Bréf, bls. 134. 28 „Níels skáldi“, bls. 174. 29 Sjá t.d. umfjöllun Eysteins Sigurðssonar í formála að riti sínu um Bólu-Hjálinar (Reykjavík, 1987), bls. 130-131,182-185. 30 Hjálmarjónsson, Ljóðmœli Bólu-Hjáhnars I-II.Jón Þorkelsson bjó til prentunar (Reykjavík, 1915-1919). 31 Islenzkar þjóðsögur og cvvintýri II. Ný útgáfa. Safnað hefur Jón Árnason. Árni Böðv- arsson og BjarniVilhjálmsson önnuðust útgáfuna (Reykjavík, 1954), bls. 532. SAGNIR 31
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132

x

Sagnir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.