Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 88

SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495
getur bakterían lifað vikum og mánuðum
saman í flónni.
Gátu aðrir sjpkdómar valdið
plágunum á Islandi?
Hvaða aðrir sjúkdómar en svartidauði
gátu orsakað plágurnar á Islandi á 15. öld?
Þeir sjúkdómar sem nefna þyrfti til sög-
unnar verða að hafa
haft afar háa dánar-
tíðni og geta náð
mikilli útbreiðslu. Af
faraldsfræðilegum
ástæðum er útilokað
að fámenn og dreifð
þjóð geti borið og
þróað með sér ein og
sér slíka farsótt. Slík
plága hlaut að koma
annars staðar frá. A
þessum tíma var varla
til að dreifa öðrum sjúkdómum en bólu-
sótt og svartadauða í Evrópu.
Bólusótt er fyrst lýst sem sérstakri far-
sótt á Islandi árið 1240 og er afar sérstak-
ur og auðþekkjanlegur sjúkdómur. Það
verður því að teljast ólíklegt að plágurnar
á 15. öld hafi verið bólusótt enda þótt
hún sé sá sjúkdómur sem kemst næst
svartadauða hvað dánartíðni varðar.
Sjúkdómur eins og inflúensa, sem hefur
svipaðan meðgöngu- og smittíma og
lungnapest, hefði ekki getað breiðst út í
Evrópu á 15. öld eins og hún gerði í
spænsku veikinni einfaldlega vegna ónógs
fólksQölda og hægra samgangna.
Dílasótt (typhus exanthematicus eða
taugaveikisfarsótt) berst manna á milli
með lús. Nagdýr geta borið sýkilinn.
Meðgöngutíminn er u.þ.b. ein vika. Ein-
kenni eru hár hiti og sjúklingur verður
meðtekinn. Utbrot myndast á fimmta
degi sjúkdóms og geta breyst í húðblæð-
ingar. Hósti í kjölfar lungnabólgu getur
fylgt. Dílasóttin
gengur yfir á u.þ.b.
tveim vikum. Dánar-
talan er líklega um
10% en getur orðið
allt að 60% hjá fólki
yfir 60 ára aldri. Ein-
kenni þessa sjúk-
dóms koma því ekki
vel heim og saman
við lýsingar á plág-
unum á 15. öid.
Taugaveiki (murine
typhus, tauga- veikisstaðsóttj berst til
manna með rottuflónni Xenopsylla chcopis
á sama hátt og pestin. Sjúkdómurinn leið-
ir hins vegar sjaldnast til dauða og kemur
því naumast til álita sem orsök faraldr-
anna.
Miltisbrandur (anthrax) er fyrst og fremst
sjúkdómur í grasætum en sýkir af og til
menn. Hann orsakast af bakteríum sem lifa
í jarðvegi árum og áratugum saman. Þær
valda yfirleitt húðsýkingum með sérkenni-
legu sári með svörtu drepi en stundum
einnig lungnasýkingu. Meðgöngutími
lungnasýkingar er lengri en í frumlungna-
pest og dánartíðnin er svipuð. Miltisbrand-
ur hefur sennilega aldrei verið landlægur á
íslandi24 og hefði hann verið skýring á
plágunum á 15. öld hefði trúlegast verið
getið um dauðsföll búfénaðs í annálum.
Samantekt
Plágurnar á Islandi á 15. öld voru orsak-
aðar af Y. pestis. Aldrei verður hægt að
sýna fram á með óyggjandi hætti hvernig
plágurnar bárust um Island. Bæði form
plágunnar, lungna- pest og kýlapest,
gengu um landið. Lungnapestarfaraldur
einn og sér getur naumast hafa geisað.
Sýkin hlýtur að hafa borist í menn að
stórum hluta með öðrum hætti og þá frá
smitferjum eða sýktum dýrum. Líklegasta
smitferjan var mannaflóin. Hún gat verið
virk smitferja allan ársins hring þó eink-
um að vetri til þegar hreinlæti og viðrun
fatnaðar var síður stunduð. I köldu árferði
getur smituð mannafló lifað lengi.
Rétt er þó að hafa í huga aðra mögu-
leika. Reynslan frá þeim svæðum Banda-
ríkjanna þar sem pest er að finna í nagdýr-
um sýnir að húsdýr eins og kettir geta af og
til smitast af villtum nagdýrum og fengið
sýkingu í mu'nnvatnskirtla og tannhold sem
getur borist til manna sem beint lungna-
smit en einnig með biti og klóri.
Það er umhugsunarefni að enn skuli
pestina að finna víða um heim og fái hún
hagstæð skilyrði til útbreiðslu geta afleið-
ingarnar orðið skelfilegar verði sóttvarn-
arráðstöfunum og meðferð ekki komið
við.
„Líklegasta smitferjan var
mannaflóin. Hún gat verið
virk smitferja allan ársins
hring þó einkum að vetri til
þegar hreinlæti og viðrun
fatnaðar var síður stunduð.
í köldu árferði getur smituð
mannafló lifað lengi."
Tilvísanir
1 Anderson, R.M. og R.M. May, Infectious Diseases of Humans. Dynamics and
Control (Oxford, 1991).
2 Yersin, A., Sur la peste de Hong Kong. Comptes Rendus Hebdomadaire dcs Séances de
VAcadémie des Sicnces (París, 1894), bls. 356.
3 Bray R.S., „Plague.“ lllustrated History o/Tropical Diseascs. F.E.G. Cox ritstýrði
(London, 1996), bls. 40-49.
4 Bray, „Plague“, bls. 40-49.
5 Bray, „Plague“, bls. 40-49.
6 Jón Steffensen, Menning og meinsemdir. Ritgerðasafn um mótunarsögu íslenskrar þjóðar og
baráttu hennar við hungur og sóttir (Reykjavík, 1975), bls. 320-340.
7 ÖrnólfurThorlacius, „Hvaða drepsótt barst hingað árið 1402?“ Lcsbók Morgunblaðs-
ins LXV:23 (16. júní 1990), bls. 4-7.
8 Black, F., „Modern Isolated Pre-Agricultural Populations as a Source of In-
formation on Prehistoric Epidemic Patterns.“ Changing Discase Patterns and Human
Behavior. N.F. Stanley og R.A.Joske ritstýrðu (An útgáfustaðar, 1980).
9 Betts, R.T., „Influenza Virus.“ Principlcs and Practice of Infectious Diseases. G.L.
Mandell og J.E. Bennet ritstýrðu. 4. útgáfa (Án útgáfustaðar, 1995), bls. 1546.
lOJafnan sem ákvarðar Ro er: Ro= b * k * D þar sem b = smitlíkur fyrir hvert sam-
band, k = fjöldi smitsambanda sem einstaklingur hefur á tímaeiningu (sama tíma-
eining og smittíminn) og D = smittíminn.
11 „Pneumonic Plague - Arizonn.“ Journal ofAmerican Vetcrinary Medecine Association
CC: 268 (1992), bls. 2146-7.
12 Craven, R.B., „Plague.“ Infectious Diseases.A Trcatise of Infectious Processes. J.
Hoeprich ritstýrði. 5. útgáfa (Philadelphia, 1994), bls. 1302-12.
13 Pollizer, R., A Review of Rccent Litterature on Plague. World Health Organization
Series (Genf, 1960), 313-400.
14 „Pneumonic Plague - Arizona“, bls. 2146-7.
15 Campbell, G.L. ogJ.M. Huges, Plague in India.A NewWarningfrom an Old Nemcsis
(Án útgáfustaðar, 1995), bls. 151-3.
16 Pollizer, R., „Some Observations on the Decline of Pneumonic Plague Epidem-
ics.“ Journal oflnfectious Diseases LXXII (1943), bls.160—162.
17 Jón Steffensen, Menning og nteinsemdir, bls. 320-340.
18 Siguijón Jónsson. Sóttarfar ogsjúkdómar á íslandi 140&-I800 (Reykjavík, 1944), 11-22.
19 Pollizer, „Some Observations on the Decline of Pneumonic Plague Epidemics“,
bls. 160-162.
20 Pollizer, R., A Rcview of Rcccnt Litteraturc on Plague, bls. 313-400.
21 Rotenwaldt, E., Pest in Venedig 1575-1577. Ein Bcitrag zu der dcr Frage der Infektkettc
bei dcn Pcstepidemien Westeuropas (Heidelberg, 1953).
22 Oeding, P., „Pest pá Island I det 15. árhundre. “Tidsskrift for dcn Norske Lœgeforening
CVIII (1988), bls. 3196-3201.
23 Karl Skírnisson, „Rottur og flær - smitberar
pestarinnar." Sagnir 18 (1997).
24 páfl A. Pálsson, „Miltisbruni (miltisbrandur) á Islandi.“ Bók Davíðs. Ólafur G
Björnsson ritstýrði (Reykjavík, 1996).
25 „Pneumonic Plague - Arizona“, bls. 2146—7.
* Mynd 3 lýsir ímynduðum lungnapestarfaraldri og aflfræði (dynamik) hans. Breyt-
ingar á afdrifum manna er lýst í fimm tengdum diffúrjöfnum: (1)
dX/dt=b*c*(Y/N),dL/dt=b*c*(Y/N)*X-uL dY/dt=u*L-p*3*Y-(l-p)* ð*Y,
dD/dT=p*ð*Y og dZ/dt=(l-p)*ð*Y þar sem X=fjöldi næmra, L=fjöldi í dvalar-
tíma (ekki sýndur á mynd),Y=fjöldi smitandi, Z=fjöldi ónæmra, D=fjöldi dáinna,
N=heildarfjöldi í upphafi, ð=afdrif sýktra á degi hveijum, b=smitlíkur, c=fjöldi ná-
inna sambanda á dag, p=líkur á dauða, (l-p)=líkur á ónæmi, u=afdrif þeirra með
smit í dvala á degi hveijum. Eftirfarandi forsendur eru gefnar: Xo (upphafsljöldi
næmra einstaklinga)=100,Yo (smitandi einstaklingur kemur í næman hóp)=l,ð=l
(smitandi einstaklingur kemur í næman hóp)=l,ð=l (smitandi einstaklingur lifir 1
dag), b=0,5, c=6, p=0,95, u=0,5 (dvalartími sýkingar er 2 dagar).
86 SAGNIR