Fréttablaðið - 09.08.2014, Qupperneq 34

9. ágúst 2014 LAUGARDAGUR| HELGIN | 34
tianus bæði af taugaóstyrk og kulda. Það
var komið langt fram í nóvember og það
hafði verið óvenju kalt í Alexandríu síð-
ustu vikurnar. Í landstjórahöllinni var
þetta haustið kynt mun meira en venju-
lega á þessum árstíma. Gaius Calvisius
Statianus heyrði á þungu suði neðan úr
kjallara hallar sinnar að þrælarnir voru
þegar búnir að setja gufuvélarnar á fullt
til að hita höllina, það var eins gott, það
yrði beinlínis skelfilegt ef sjálfur keisar-
inn færi að skjálfa úr kulda strax og hann
gengi hér inn í höllina eftir að móttökuat-
höfninni á stöðinni væri lokið. Úff! Gaius
Calvisius Statianus vissi að Markús Árel-
íus var að vísu mildur stjórnarherra en
jafnvel hann átti til að fokreiðast og reiði
keisarans vildi landstjórinn ekki kalla
yfir sig. Af þeim sökum var landstjórinn
líka að láta setja upp með hraði kyndingu
í bókasafninu, svo keisaranum yrði ekki
kalt við heimspekilegar vangaveltur. Og
nú yrði bara allt að ganga vel, ekkert sem
heitir, hugsaði Gaius Calvisius Statianus
um leið og hann hrifsaði hafragrautar-
skálina úr höndum þræls sem hafði birst
eins og hendi væri veifað, landstjórinn
ákvað að skófla bara í sig grautnum meðan
hann arkaði út á járnbrautarstöð að kanna
hvernig undirbúningi miðaði þar áður en
lest Markúsar Árelíusar kæmi másandi og
blásandi sínum svarta reyk á stöðina.
Þessi saga, lesendur góðir, gerðist árið
174 eftir Krist. Eða réttara sagt, hún gerð-
ist ekki; það hljóta allir að sjá í hendi sér.
Auðvitað var engin gufukynding í land-
stjórahöllinni í Alexandríu og Markús
Árelíus keisari ferðaðist ekki um ríki sitt
í járnbrautarlestum. Þetta er því tómur
skáldskapur, gæti verið upphafið
á skáldsögu sem aldrei verður
skrifuð um heimsókn Mark-
úsar Árelíusar í bókasafn-
ið í Alexandríu, spek-
ingslegar samræður
hans við fræðimenn-
ina þar, hann var jú
heimspekingur sjálf-
ur, það mætti jafnvel
færa þá miklu merkis-
konu Hypatíu svolítið
til í tíma svo þau Mark-
ús Árelíus gætu kynnst
í bókasafninu og not-
ist innan um gamalt bók-
fell, feigðin þó við öllu búin,
Gaius Calvisius Statianus myndi
klúðra einhverju illilega og vera
leystur samstundis frá landstjórninni, já,
auðvitað: gufuknúnar kyndivélarnar hans
í bókasafninu myndu bila og kveikja í bók-
fellshaugunum svo þar fuðraði upp þúsund
ára fróðleikur og viska, Hypatía yrði
drepin af íhaldslýð sem gæti
ekki sætt sig við að konur
ættu sálarlíf, og keisarinn
héldi hnugginn á brott í
íburðarsnauðum járn-
brautarvagni sínum
til þess eins að deyja
á sóttarsæng nokkr-
um árum seinna í enn
einni herferðinni til
að verjast enn einni
innrás hinna villtu
Kvada …
Heronsþáttur
En þetta gerðist sem sagt
ekki. Markús Árelíus dó
vissulega í herferð gegn Kvöd-
um, en Hypatía var uppi 200 árum
seinna og það voru kristnir menn sem
drápu hana, rétt eins og þeir brenndu líka
bókasafnið til að eyða „heiðnum“ fróð-
leik og megi þeir stikna að eilífu í helvíti
sem ábyrgð báru á því. En umfram allt,
engar gufuvélar, engar járnbrautir. Mark-
ús Árelíus hefði í raun verið margar vikur
að ferðast með alla sína hirð frá blóðvöll-
unum þar sem Rómverjar öttu kappi við
Kvada og nú eru á mótum Austurríkis, Sló-
vakíu og Ungverjalands, og landstjórinn
okkar taugaóstyrki Gaius Calvisius Statia-
nus hefði getað undirbúið allt í ró og næði
svo ekkert hefði farið úrskeiðis þegar keis-
arinn birtist með allt sitt hafurtask.
En þótt þessi saga hafi ekki gerst, þá
er eitt svo skrýtið. Hún hefði getað gerst.
Gufuvélar voru að vísu ekki teknar í notk-
un fyrr en nærri 1.500 árum síðar, Spán-
verjinn Jerónimo de Ayanz fékk einka-
leyfi á gufuknúinni dælu árið 1606. Og
þá liðu enn 200 ár þangað til James Watt
hafði fullkomnað svo gufuvélina að járn-
brautarlestir urðu mögulegar. En þarna,
á dögum Gaiusar Calvisiusar Statianus-
ar og Markúsar Árelíusar, þá voru þegar
liðin rúm 100 ár frá því að grískumælandi
stærðfræðingur og verkfræðingur sem bjó
í Alexandríu hafði lýst gufuvél nákvæm-
lega í einu verka sinna, og jafnframt látið
smíða slíkar vélar. Hann hét Heron og var
einmitt einn af spekingunum og fræði-
mönnunum sem héldu til og kenndu
í bókasafninu fræga þar í borg-
inni. Og 100 árum þar á
undan hafði rómverskur
verkfræðingur og arki-
tekt að nafni Vitruvíus
einnig lýst gufuvél og
verkun hennar. Líklegt
má telja að hann hafi
líka látið smíða vélina
sem hann lýsti.
2000 árum síðar
Þær gufuvélar sem
Heron og Vitruvíus upp-
hugsuðu voru að vísu frum-
stæðar og uppfinningamönn-
unum var alls ekki að fullu ljóst
til hvers mátti nota þær. Vél Herons
virðist fyrst og fremst hafa verið sýningar-
gripur í musteri í Alexandríu. Önnur svip-
uð vél kann þó að hafa verið notuð til að
opna og loka dyrum musterisins. En ann-
ars komu jafnvel hinir tæknisinnuðu
Rómverjar og Grikkir ekki auga
á hvernig nota mætti uppfinn-
ingar þeirra Vitruvíusar og
Herons. Og það er einmitt
það dularfulla.
Hvernig stóð á því að
nærri 2.000 ár liðu frá
því grundvallaratriði
gufuvéla urðu mönn-
um kunn og þangað
til farið var að smíða
nothæfar slíkar vélar?
Það var í rauninni ekk-
ert við tæknistig Róm-
verja á öldunum kringum
Krists burð sem kom í veg
fyrir að þeir þróuðu áfram
hugmyndir tvímenninganna,
þeim datt það bara ekki í hug. Það er
ekki einsdæmi að samfélag hafi í hönd-
unum lykilinn að næsta stigi tæknivæð-
ingar og framfara, alkunnugt dæmi er að
hinir háþróuðu Majar í Mið-Ameríku voru,
þvert ofan í það sem margir telja, búnir að
finna hjólið – en þeim datt bara fátt í hug
til að nýta það, nema í barnaleikföng.
Spurningar, sem kvikna af dæmi þeirra
Rómverja og Grikkja sem kunnu ekki að
hagnýta sér uppfinningar Vitruvíusar og
Herons, hljóta að mínu viti að vera tvær:
Í fyrsta lagi, hvernig hefði saga heims-
ins breyst ef rómverska heimsveldið hefði
ráðið yfir járnbrautum og gufuvélum þegar
á annarri öld eftir Krist? Og í öðru lagi, er
eitthvað í kringum okkur, eitthvað sem við
erum búin að finna upp eða átta okkur á,
sem við sjáum þó alls ekki möguleikana við
enn þá? Eitthvað sem við notum nánast eins
og skraut í musterinu eða leikföng fyrir
börn, en felur í sér svo miklu, miklu meira?
Og við föttum kannski ekki fyrr en eftir
næstum 2.000 ár?
Hann vaknaði fyrir allar aldir, Gaius Calvisius Statianus, land-stjóri Rómar til Egiftalands. Eitt sekúndubrot mundi hann ekki neitt og ætlaði bara að breiða aftur yfir sig og lúra
svolítið lengur, svo rifjaðist það auð vitað
upp fyrir honum og hann settist eldsnöggt
upp. Keisarinn var að koma í dag. Fyrir
tæpri viku hafði komið hraðboði til land-
stjórans. Guðunum hafði þóknast að stýra
hendi hins mikilfenglega Markúsar Árel-
íusar í orrustu hans við grimmar hjarðir
hinna villtu Kvada sem sótt höfðu inn í
lönd ríkisins í Evrópu. Hættunni sem frá
þeim stafaði var nú afstýrt og keisarinn
hugðist nota tækifærið og heimsækja
sitt ríka og friðsæla skattland Egifta-
land. Hann ætlaði að kanna ástand her-
sveitanna í Alexandríu en þó umfram allt
komast í bókasafnið og skeggræða heim-
spekileg mál við spekingana þar. Hann
væri væntanlegur eftir sex daga, keisar-
inn. Gaiusi Calvisiusi Statianusi var ætlað
að hafa allt til reiðu.
Hinn opinberi sendiboði keisarans hafði
ekki haft um þetta fleiri orð en á hæla
honum komu alls konar embættismenn
og þrælar frá hirð keisarans með miklu
nákvæmari fyrirmæli. Og það var ekkert
smáræði sem það útheimti að taka á móti
hirð sjálfs keisarans. Jafnvel þótt Markús
Árelíus reyndi að stemma stigu við bruðli
og óhófi var um að ræða heilmikinn mann-
fjölda sem fylgdi honum og landstjórinn
þurfti að búa hverjum og einum bólstað
sem hæfði.
Gaius Calvisius Statianus bölvaði í
hljóði meðan hann bjó sig í snatri og kall-
aði á þræl sinn að hafa hafragrautinn til-
búinn. Það þurfti enn mörgu að sinna áður
en Alexandría gat talist að fullu tilbúin til
að taka á móti keisara sínum. Landstjór-
inn kunni auðvitað oftast að meta nýj-
ustu tækni eins og aðrir, en stundum var
vandséð hvaða gagn var að nýjungunum.
Í gamla daga hefði landstjóri í Alexandríu
til dæmis aldrei þurft að undirbúa komu
keisarahirðarinnar á innan við viku. En
nú voru allir svo fljótir í förum að það var
talið sjálfsagt að æða jafnvel heimshorna
á milli í ríkinu á örfáum dögum.
Sagan sem gerðist ekki
Það fór hrollur um Gaius Calvisius Sta-
GUFUVÉL RÓMAVELDIS
FLÆKJUSAGA
Illugi Jökulsson býr hér
til sögu um það sem
hefði getað gerst
ef vísindamenn
á tímum Róma-
veldis hefðu
fylgt eftir
uppfinningu
sem búið var
að gera– en
enginn vissi
til hvers átti
að nota.
En
þarna, á
dögum
Gaiusar
Calvisiusar
Statianusar
og Markúsar
Árelíusar, þá
voru þegar
liðin rúm 100
ár frá því að
grískumæl-
andi stærð-
fræðingur og
verkfræð-
ingur sem
bjó í Alex-
andríu hafði
lýst gufuvél
nákvæmlega
í einu verka
sinna, og
jafnframt
látið smíða
slíkar vélar.
HERON
MARKÚS
ÁRELÍUS
NAPCO Heilsurúm
Með höfðagafli - (160x200cm)
50%
AFSLÁTTUR
Verð: 134.700.-
Rafmagnsrúm frá: 253.400.-
Síðumúla 30 - Reykjavík | Sími 533 3500
Hofsbót 4 - Akureyri | Sími 462 3504
20-50%
A F S L Á T T U R
30%
AFSLÁTTUR