Læknablaðið - 15.11.2000, Qupperneq 46

FRÆÐIGREINAR / ERFÐARÁÐGJÖF
r
aukið líkur á að konur taki upplýsta ákvörðun um að
mæta í erfðapróf fremur en að hvatinn að því að
mæta byggist á ótta við brjóstakrabbamein.
Inngangur
Það hefur lengi verið vitað að brjóstakrabbamein er
algengara í sumum fjölskyldum en öðrum (1). Ut frá
eldri upplýsingum úr Krabbameinsskrá hefur verið
áætlað að um 15,9% bijóstakrabbameina sem
greinast á íslandi megi flokka sem ættlægt
brjóstakrabbamein og er það því álíka algengt hér á
landi eins og annars staðar (2,3). Ennfremur hafa
faraldsfræðilegar rannsóknir leitt í ljós að konur með
fjölskyldusögu um brjóstakrabbamein, jafnvel þó
aðeins sé um að ræða einn ættingja í fyrsta ættlið
(móður/systur/dóttur) eru allt að tvisvar sinnum
líklegri en aðrar konur til að fá brjóstakrabbamein
(1,4). Það eykur enn á áhættuna ef fleiri nákomnir
ættingjar hafa fengið sjúkdóminn, ef mein hefur
greinst í báðum brjóstum hjá einhverjum ættingja
eða ef sjúkdómurinn hefur greinst hjá ættingjum
snemma á lífsleiðinni (1,5,6). Áhættan á að fá
brjóstakrabbamein eykst umtalsvert því fleiri sem
áhættuþættirnir eru í fjölskyldunni (5).
Á níunda áratugnum voru einangruð tvö
erfðaefni, BRCAl og BRCA2, sem tengd hafa verið
myndun brjóstakrabbameins í fjölskyldum með
ættlægt brjóstakrabbamein (7). Stökkbreyting á
þessum tveimur erfðaefnum eru taldar leiða til
myndunar brjóstakrabbameins í um 6-10% tilvika,
BRCAl oftar en BRCA2 (7). Hérlendis er
stökkbreyting á BRCA2 erfðaefni hins vegar
algengari og hefur fundist ein stökkbreyting
(999del5), svokölluð landnemastökkbreyting, sem
rekja má til sameiginlegs ættmennis (2,8). Land-
nemastökkbreytingin gerir það að verkum að
tiltölulega fljótlegt og auðvelt er að kemba fyrir hana
hjá heilbrigðum íslenskum einstaklingum.
Alþjóðlegar þýðisbundnar rannsóknir sýna að
konur með stökkbreytingu á BRCAl og BRCA2
erfðaefnum geta haft 40-85% samanlagða áhættu að
fá brjóstakrabbamein og 5-60% heildaráhættu að fá
eggjastokkakrabbamein (9-11). í nýlegri íslenskri
rannsókn kemur hins vegar fram að meðaláhætta á
brjóstakrabbameini hjá þeim sem eru með
stökkbreytingu á BRCA2 erfðaefni er lægri en áður
hefur verið talið (12). Þar kemur fram að áætluð
áhætta við fimmtugt fyrir allar konur sem bera
999del5 stökkbreytingu er 17% og 37,2% við 70 ára
aldur.
Með einangrun BRCAl og BRCA2 erfðaefna er
hægt að kanna hverjir eru arfberar í fjölskyldum með
ættlægt brjósta- eða eggjastokkakrabbamein. Konur
með ættarsögu um brjóstakrabbamein geta haft
nokkurn ávinning af því að láta meta áhættu sína
fyrir sjúkdómnum með erfðaprófi (13). Til dæmis
geta konur sem bera stökkbreytt erfðaefni stuðlað að
því að brjóstakrabbamein greinist á for- eða
byrjunarstigi með því að auka forvarnarhegðun sína
(farið í brjóstamyndatöku) eða dregið úr líkum á að
sjúkdómurinn þróist (farið í fyrirbyggjandi brottnám
brjósta) (14). Þá geta konur sem ekki greinast með
umræddar stökkbreytingar fundið fyrir létti sem gæti
bætt lífsgæði þeirra (13). En erfðapróf hafa einnig
neikvæðar hliðar. Bandarískar konur sem greinast
með stökkbreytt erfðaefni finna fyrir óöryggi
gagnvart framtíðinni, ótta við mismunun af hendi
tryggingarfélaga og minni lífsgæðum (15).
I bandarískum rannsóknum hefur komið fram að
áhugi á að mæta í erfðapróf er mikill hjá konum með
sögu um brjósta- eða eggjastokkakrabbamein í fyrsta
ættlið og einnig hjá þeim sem eru í lítilli áhættu
(16,17). Fylgni hefur fundist milli þess að ætla
(intention) að fara í erfðapróf og lægri aldurs, lengri
skólagöngu (17,18) og þess að telja sig vera í
áættuhópi fyrir brjóstakrabbameini (perceived risk)
(19,21). Ennfremur komu fram jákvæð tengsl milli
óska um að fara í BRCA próf og þess að vera kona,
hafa heilsufarstryggingu, vera yngri, hafa meiri
menntun og að vera í meiri raunverulegri áættu
(objective risk) fyrir brjóstakrabbameini (20).
Bandarískar konur gefa upp eftirfarandi atriði sem
ástæður fyrir áhuga þeirra á að mæta í erfðapróf: að
vita hvort börn þeirra eru í áhættuhópi, að fjölga
mætingum í brjóstamyndatöku, að hugsa betur um
sjálfa sig (16,18,19) og vita hvort brjóstakrabba
meinsgen eru til staðar (22). Það sem hins vegar
stendur helst í vegi fyrir mætingu þeirra í erfðapróf
eru áhyggjur af tryggingarhæfni, óvissa um
nákvæmni prófanna og áhyggjur af eigin viðbrögðum
(16).
Ótti við brjóstakrabbamein tengist einnig áhuga á
erfðaprófi. Bandarískar rannsóknir hafa sýnt fram á
jákvæða fylgni milli sértæks krabbameinsótta
(mældur sem ágengar hugsanir um brjóstakrabba-
mein á undirþætti Impact of Event Scale (IES)
kvarðans) og áhuga á að fara í erfðapróf.
Rannsóknirnar náðu til kvenna með fjölskyldusögu
um bijósta- og eggjastokkakrabbamein (18,23) og
einnig til kvenna með fjölskyldusögu sem auk þess
vissu að BRCAl stökkbreyting hafði greinst í
fjölskyldum þeirra (20). Þegar rannsóknir á mætingu
kvenna í brjóstamyndatöku eru skoðaðar kemur í
ljós að þær gefa misvísandi niðurstöður um áhrif
sértæks krabbameinsótta, ýmist að mikill ótti standi í
vegi fyrir mætingu (24) eða örvi konur til að mæta
(25,26). Bent hefur verið á að ein ástæða fyrir þessum
ólíku niðurstöðum geti verið að sveiglínusamband sé
milli ótta og mætingar í brjóstamyndatöku (27), of
mikill eða of lítill ótti standi í vegi fyrir mætingu en
meðalótti hvetji til mætingar. í nýlegri rannsókn (28)
á tengslum sértæks ótta og áhuga á að fara í
erfðaprófi fékkst stuðningur við þessa tilgátu. Þar
kom fram að konur með ættarsögu um
772
Læknablaðið 2000/86