Læknablaðið - 15.11.2000, Side 83

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐASAFN LÆKNA 127
Leynikrabbamein
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@landspitali.is
Eins og fram kom í 118. pistli hefur carcinonia
occulta fengið íslenska heitið leynikrabbamein í
Iðorðasafninu og sér undirritaður ekki ástæðu til að
gera tillögu um að breyta því. Aðrar samsetningar
íðorðasafnsins, þar sem occult kemur fyrir, eru
samræmdar og nota orðhlutann leyni-. í almennum
orðabókum má finna viðtekin heiti á ýmsum
fyrirbærum sem starfa á laun, leynifélag, leyni-
lögregla, leyniskytta, leynivínsali og leyniþjónusta.
Segja má þó að í almennu máli sé nokkur hefð fyrir
því að þýða occult með orðhlutanum dul- eða dular-.
Með þeirri aðferð gæti carcinoma occulta fengið
heitið dulkrabbamein. Ágóðinn við það er sá að
auðveldara verður þá að muna hvert erlenda heitið
er. Mestur yrði ágóðinn þó ef tækist að finna nýtt
íslenskt heiti sem vísaði í tvö aðaleinkenni occult
carcinoma: að liggja í leyni og að hafa sent frá sér
meinvörp.
Meinvorp
I framhaldi af umræðu um krabbamein má rifja upp
þýðingar Iðorðasafnsins á gríska heitinu metastasis.
meinvarp, meinrek, meinsáð, sáðmein. Læknisfræði-
Dægradvöl
í síðasta pistli var dægradvölin úr
bókinni Heilsurœkt og mannamein, sem
út kom árið 1943, nánar tiltekið úr
kaflanum Aðferðir til þess að halda
nœmum sjúkdómum í skefjum, bls. 204.
Höfundur kaflans er Niels Dungal,
prófessor í meinafræði, og var hann að
leiðbeina um það hvernig forðast ætti
sýkla. Dægradvölin í þetta skipti er
heldur eldri, eins og sjá má af stafsetn-
ingunni.
Dægradvöl II.
Um hvað er rætt og hver er höfund-
urinn?
„Það verður því að leggja ríkt kapp á,
að veikin sje uppgötvuð í tíma, hjá þeim
sem hana fá. En þetta hvílir að mestu
leyti á sjúklingunum sjálfum, og
útheimtir fyrst og fremst þekkingu á
háttalagi veikinnar. í öðru lagi athygli
og eftirtekt, en umfram allt áhuga og
framtakssemi. - Það er til lítils gagn, þó
menn fái grun um að ekki sje allt með
feldu hvað........snertir, ef sá grunur
er jafnharðan kæfður í sinnuleysi og
trassaskap."
orðabók Stedmans gefur til kynna
að metastasis hafi verið notað á þrjá
vegu: 1. um tilfærslu sjúkdóms eða
tjáningarmerkja hans frá einum
líkamshluta til annars og tekur dæmi
um hettusótt, þegar sjúkdómurinn
virðist hlaupa úr munnvatns-
kirtlunum niður í eistun; 2. um
útbreiðslu staðbundins sjúkdóms til
annarra svæða, svo sem útbreiðslu
illkynja æxlis frá frumæxli til
fjarlægra staða; 3. um flutning
baktería frá einum líkamshluta til
annars, ýmist með blóði eða vessa.
Tilefni upprifjunar er íslensk
þýðing á ensku sögninni to
metastasize. íðorðasafn lækna gefur
eingöngu miðmyndina af íslensku
sögninni að varpa, það er að segja að
meinvarpast. Undirritaður heyrði
hins vegar virtan og smekkvísan
starfsbróður nota sögnina að verpa.
Hann sagðist líta svo á að frumæxlið
verpti til annarra staða og vildi ekki
ljá máls á þeirri túlkun að frumæxlið
varpaði til annarra staða. Hann bar
fyrir sig nafnorðið varp, sem hann
sagði í sinni sveit hafa verið notað
um það að verpa og stað þar sem
fuglar verpa. Tilvísun undirritaðs í
íslenska orðabók Máls og menningar, kast, það að
kasta, varpa, lét hann sér í léttu rúmi liggja.
Fram til þessa hafði undirritaður ekki kynnst öðru
en að heitið meinvarp væri sambærilegt við kúluvarp.
Rétt er að minna á að nafnorðið meinvarp er annars
vegar notað um ferilinn, það að varpa, og hins vegar
um viðfangið, það sem varpað er. Gaman væri að
heyra frá fleiri læknum um þetta efni.
Mismunargreining
í 61. pistli (Læknablaðið 1995; 81: 75) var rætt um
diiTerential diagnosis sem íðorðasafn lækna nefnir
mismunargreiningu eða samanburðargreiningu.
Undirritaður lýsti þá skoðun sinni á íslensku heitun-
um með þessum orðum: íslenska heitið saman-
burðargreining lýsir einkar vel því sem við er átt,
sjúkdómsmerki eru borin saman og aðgreining
sjúkdóma gerð. Heitið mismunargreining er eftil vill
torrœðara við fyrstu sýn, en verður þó vel skiljanlegt
við nánari skoðun. Finna þarf mismun á teiknum og
einkennum þeirra sjúkdóma sem til greina koma.
Því er þetta tekið upp að nú gætir tilhneigingar til
að sleppa „r“-inu úr misnmnargreining og skrifa
„mismunagreining". Þetta hefur undirritaður ætíð
talið að væri ritvilla og haft íðorðasafn lækna sér til
stuðnings. Uppfletting í því sýnir að heitið er dregið
af nafnorðinu mismunur sem í eignarfalli er
mismunar. Uppfletting í íslenskri orðabók Máls og
menningar leiðir þó í ljós að til er einnig nafnorðið
mismuni, sömu merkingar, sem mundi þá verða
mismuna í eignarfalli. Undirrituðum finnst ólíklegt,
að þeir sem sleppa „r“-inu, geri það meðvitað og af
þessari ástæðu. Verðum við ekki að láta Iðorðasafnið
ráða?
Slettur og slangur
Fyrst á annað borð er búið að opna nöldurskjóðuna,
þá er rétt að víkja að málfari fyrirlesara eins á
fræðslufundi á liðnum vetri. Svo langt er um liðið að
hann þekkist örugglega ekki af tilvitnuðum dæmum.
Þó efnið væri vel valið og efnistök með ágætum, þá
gilti ekki það sama um notkun fræðiheita. Sletturnar
gengu yfir áheyrendur í gusum. í flestum tilvikum var
um að ræða einföld heiti sem auðvelt hefði verið að
íslenska, eins og dæmin sýna: dókúmenntasjón
(skráning, skjölun), effektinn (áhrifin), fílterinn
(sían), inndíkasjón (ábending), jatrógen (af völdum
lækna), klíentelið (sjúklingarnir, viðskiptavinimir),
konntrólið (viðmiðið), kúrvan (línuritið), massívur
(stór, mjög stór, þéttur), metabólismi (efnaskipti),
mínímal (lágmarks-), prólílaktískt (til forvarnar) og
siggniffkant (marktækur).
Læknablaðið 2000/86 803