Læknablaðið - 15.07.2012, Blaðsíða 7

RITSTJÓRNARGREIN
Kukl og viðbrögð lækna
Svanur
Sigurbjörnsson
læknir
við Heilsugæslu
Mosfellsbæjar
svanurmd@gmail. com
„Mesti óvinur þekkingar er ekki
vanþekking, heldur tálmynd hennar"
Stephen Hawking
Lélegt vísindalæsi og grandvaraleysi á
Vesturlöndum undanfarinn aldarfjórðung
hafa greitt götu alls kyns gervivísinda og
kukls. Alþjóðavæðingin og internetið hafa
auðveldað útbreiðslu þekkingar en einnig
gert fólki með alls kyns tilbúning auðveld-
ara að koma honum áfram, markaðssetja og
safna áhangendum.
Um aldamótin sameinuðust á Islandi
helstu greinar heildrænna meðferðaraðila1-
í samtök sem heita Bandalag íslenskra
græðara (BÍG). Árið 2010 voru 165 græð-
arar skráðir hjá BIG.2 Árið 2005 fengu sam-
tökin í gegn lög á Alþingi um heilsutengda
þjónustu sem græðarar iðka.3 Lögin fela
ekki á neinn hátt í sér faglega viðurkenn-
ingu, heldur eru þau rammi til að gera
iðkendurna meira ábyrga og skuldbundna
til að grípa ekki inní lyfjameðferð lækna,
meðhöndla ekki alvarlega sjúkdóma og fá
sér starfsábyrgðartryggingu.
Helsti galli á græðaralögunum er að þau
gefa þá fölsku mynd að um faglega heil-
steyptar greinar sé að ræða. Þó að utanum-
hald sé ábyrgt að vissu marki breytir það
ekki eðli greinanna. Undir BÍG falla 6 félög
sem kenna sig við lithimnufræði, höfuð-
beina- og spjaldhryggsjöfnun, hómeópatíu,
svæðameðferð og viðbragðsfræði. Allar
þessar greinar falla undir það sem telja má
kukl.
Hvað er kukl? Til forna var kuklari sá
sem iðkaði galdur eða fúsk, oft með dulúð
og sjónarspili. Einnig beindist kukl að
lækningum og þó að yfirbragðið sé annað
í dag er þetta orð mest lýsandi fyrir þær
meðferðartilraunir sem byggja á gervi-
vísindum. Það einkennist af því að hug-
myndafræðin er í andstöðu við sannreynda
lífeðlisfræði, efnafræði og sjúkdómafræði
nútímans. Kukl stenst ekki lágmarksrann-
sókn á verkun þess sem sagt er að eigi sér
stað, það kann að vera gamalt en aldur
fræða segir ekkert til um sannleiksgildi
þeirra. Jafnframt ber það þess öll merki þess
að vera skáldskapur og byggir oft á marg-
notuðu þema sem getur verið aðlaðandi
fyrir ófaglært fólk í heilbrigðisvísindum
eins og „styrking ónæmiskerfisins", „losun
eiturefna" og svo framvegis.
Hvað með lyfleysuáhrifin? Má fólk ekki
skipta við kuklara ef því líður vel af því? Því
skyldi maður blanda sér í málin og vekja
fólk af þægilegum draumi? Ástæðan er sú
að siðferðilega er „engin réttlæting fyrir
notkun lyfleysu utan sviðs rannsókna".4
Afleiðingar kukls eru meðal annars
fjárhagslegt tjón og tímatap nemenda í
gervifræðum, iðkenda og skjólstæðinga og
útbreiðsla ranghugmynda um mannslík-
amann og meðferðir. Það getur tafið fyrir
læknismeðferð og stöku sinnum hefur það
kostað fólk lífið, eins og dæmi erlendis hafa
sýnt. Sérstök hætta stafar af skörðum í þátt-
töku á bólusetningum vegna ósannaðra
ásakana um að af þeim stafi heilsufarsleg
ógn.
Hvað eiga læknar að gera? Ég legg til
að þeir andmæli þessari þróun við hvert
tækifæri. Þegar læknir verður var við kukl
sem kemur inn á starfssvið viðkomandi
ætti hann skrifa gagnrýni í prentmiðla og
jafnvel koma fram í ljósvakamiðli til að
láta vel í sér heyra. Þegar skjólstæðingur
læknis færir í tal meðferð sem byggist á
gervifræðum ætti læknirinn í flestum til-
vikum að rökstyðja yfirvegað og hnitmiðað
að hann telji umrædda meðferð kukl. Þó að
stutt samtal sýni einungis afstöðu læknis
gefur það afar mikilvæg og skýr skilaboð
um að læknum sé ekki sama og að þeir láti
ekki kukl viðgangast gagnrýnislaust. Skrif
á bloggi leiða stundum til andmæla hjá
verjendum kuklsins, en þar afhjúpast oft að
rök þeirra eru fátækleg eða engin og sýnir
öðrum lesendum vel um hvað ræðir.
Það er ljóst að sjaldnast verða svona skrif
til þess að iðkendum kukls snúist hugur og
hætti enda eru skrifin fyrst og fremst ætluð
þeim sem þekkja ekki til mála eða eru á
báðum áttum og vantar upplýsingar og rök
til að meta hvað getur talist haldbær þekk-
ing og hvað ekki.
Heilbrigðisstarfsfólk þarf að gæta þess
að hafa skýr mörk í starfi sínu þannig að
kukli sé ekki blandað inn í starf þeirra
eða smeygt inn á stofnanir heilbrigðis-
kerfisins við hliðina á því. Það gefur vill-
andi skilaboð til almennings ef læknir eða
hjúkrunarfræðingur blandar kukli inn í
starf sitt. Því miður eru til dæmi um þetta.
Landlæknisembættið og þeir sem bera
faglega yfirumsjón á heilbrigðisstofnunum
þurfa að halda vörð um fagleg heilindi heil-
brigðisstarfsmanna.
Kukl má aldrei verða hluti af því sem
heilbrigðistryggingakerfið greiðir til.
Finna þarf leiðir til að auka vísindalæsi
almennings og blaðamanna og styrkja
lagalegar aðgerðir í neytendavernd gegn
heilsuskrumi. Háskóli íslands mætti stofna
prófessorsstöðu um fræðslu fagstétta og al-
mennings um vísindi. Fljótum ekki sofandi
að feigðarósi heldur látum í okkur heyra.
Heimildir
1. Bandalag íslenskra græðara, www.big.is
2. Skýrsla Árþings Bandalags íslenskra græðara 2010
(24. apríl 2010).http://www.big.is/pagel/page25/files/
Arsth%20april%202010.pdf
3. Lög um græðara, http://www.althingi.is/lagas/
nuna/2005034.html
4. Hróbjartsson Á, Götzsche P. Is the Placebo Powerless? —
An Analysis of Clinical Trials Comparing Placebo with No
Treatment. N Engl J Med 2001; 344:1594-602.
Quackery and doctors' response to it
Internist,
Mosfellsbær Health Care Center.
LÆKNAblaðið 2012/98 395