Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2004, Blaðsíða 70

ORRIVESTEINSSON
Þróun íslenskrar fomleifafræði: módemisminn
Annað blómaskeið íslenskra fomleifarannsókna má segja að hafi hafist
1939 með norræna leiðangrinum sem oft er kenndur við Þjórsárdal. A
hinum Norðurlöndunum hafði þriðji og fjórði áratugurinn verið gullöld
fyrir fornleifarannsóknir og má líta á Þjórsárdalsleiðangurinn sem
rúsínuna í pylsuenda hennar. I leiðangrinum endurspeglast fræðilegur
styrkur norrærmar fomleifafræði á þessum tíma: góður þekkingargrunn-
ur, skýrar hugmyndir og rannsóknaspurningar, öguð \mnubrögð og
frjóar kenningar. Mikilvægast er þó e.t.v. að norræn fornleifafræði hafði
á þessum tíma komið sér upp sjálfstæðri orðræðu óháðri ritheimildum,
eigin rannsóknaspurningum sem miðuðu að því að varpa ljósi á önnur
atriði í fortíðinni en ritheimildir fjalla um. Ur þessum jarðvegi kom
Kristján Eldjárn sem tók við embætti þjóðminjavarðar 1947. Kristján
hafði tekið þátt í rannsóknum danskra fornleifafræðinga á Grænlandi á
fjórða áratugnum og numið fomleifaffæði við Kaupmannahafharháskóla.
Með honum hefst nútímaleg fornleifafræði á Islandi og fyrir nýsjálfstæða
þjóð var það e.t.v. ekki síst hinn móderníski andblær sem Kristjáni og
samferðamönnum hans fylgdi sem skipti máli.
Það er einkum tvennt sem einkennir fræðimannsferil og embættistíð
Kristjáns sem ég vil beina athyglinni að: I fyrsta lagi mótaði Kristján að
mörgu leyti sérstæða og frumlega sýn á fortíðina og markmið forn-
leifarannsókna sem var í takt við þarfir íslensks samfélags á þeim tíma.
Ofugt við fyrri hefð lagði Kristján jafna áherslu á öll tímabil Islands-
sögunnar. Hann taldi sér jafnskylt að láta grafa upp bæi frá síðmiðöldum
eða 17. öld eins og söguöld, og minjar frá elstu tíð setti hann frekar í
fræðilegt samhengi víkingaaldarfornleifafræði en íslenskrar bókmemita-
sögu. Það má vel halda því fram að Kristján hafi beinlínis verið áhugalaus
um stofnanir þjóðveldisins og svokallaðir sögustaðir voru honum heldur
ekki hugleiknir þó að ekki kæmist hann alveg hjá því að sinna nokkrum
slíkum. Megináherslu lagði Kristján á að varpa Ijósi á sögu íslenskrar
alþýðumenningar, að leiða í ljós og lofsyngja íslenska verkmenningu í
aldanna rás. Barátta íslenskrar alþýðu við óblíð náttúiuöfl og erlenda
kúgun, sjálfsbjargarviðleitnin, frumleikinn og reisnin sem fólst í atvinnu-
háttum, smíði og listsköpun Islendinga voru hugðarefni Kristjáns. I
þessu fólst líka boðskapur sem féll í góðan jarðveg meðal Islendinga um
og eftír miðja 20. öld. Hann var sá að við getum verið stolt af því að hafa
68