Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2004, Blaðsíða 150

GUÐNIELISSON
í Þjóðmenningarhúsinu er öðrum þræði sögð sagan af því hvernig
Islendingum tókst við illan rammleik að selflytja þessar skinnskruddur
inn í nútímann og hvernig þær gerðu okkur að gjaldgengri þjóð meðal
þjóða. I einum af sýningarsölunum eru þessi orð letruð á vegg: „Styrkur
Islendinga var menningin. Fornmenning þeirra og umfram allt forn-
bókmenntirnar nutu viðurkenningar erlendis.“ I þessum setningum
grillir í grunnhugmyndina að baki Þjóðmenningarhúsinu. Það er á ein-
hvern hátt hugsað sem viðurkenningarkrafa Islendinga á hendur um-
heiminum.
Ef Þjóðmenningarhúsið hverfist um upphafna þjóðernishugmynd var
gamla Þjóðminjasafnið miklu áþreifanlegra, nánast óþægilega konkret í
öllum sínum sýnileika. Löngu eftir æskuferðir mínar í Þjóðminjasafiiið
fór ég á sýningu í Stríðsminjasafninu í Lundúnum sem helguð var helför
gyðinga í heimsstyrjöldinni síðari. Þar stóðu niðurlútir gestir við gler-
skápa og horfðu á fatalarfa, greiðuræksni, tinskeiðar og skálar, með farg
sögunnar á herðum sér. Þögult og lokað svipmótið minnti mig um margt
á þá gesti sem mörgum árum fýrr gengu um sali Þjóðminjasafhsins og
börmuðu sér yfir eymd forfeðranna. Getur eitthvað verið til í þeirri
fullyrðingu að Islendingar hafi borið sig eins og gestir á helfararsýningu
þegar þeir héldu í Þjóðminjasafnið? Og hefðu það verið svo fráleit
viðbrögð þegar horft er til þess að í hugum margra stóð helfararsaga
íslensku þjóðarinnar ekki í fimm ár, heldur fimm aldir. Hér er tilgangur
minn ekki sá að gefa í skyn að daglegt líf Islendinga um aldir megi á
einhvern hátt leggja að jöfnu við lífið í vinnubúðum nasista. Saman-
burðurinn er fremur settur fram í þeim tilgangi að draga ffam fjarstæðu-
kennda meinloku sem hugsanlega hafi grafið um sig með þjóðinni þegar
kom að ákveðnum tímabilum í sögu hennar. Skammartdlfinningin sem
greip okkur í Þjóðminjasafhinu gæti samkvæmt þessari hugmynd nært
hrifningu okkar á Þjóðmenningarhúsinu, sem miðlar jákvæðri ffam-
faratrú og stolti yfir arfleifð sem er á heimsmælikvarða. Sú saga er þó
brothætt vegna þess að hún er ekki sagan öll.
Högni Oskarsson geðlæknir skrifaði á síðasta ári athyglisverða grein í
sálgreiningarhefti Ritsins. I „Freud í hvunndeginum“ veltir hann því fyrir
sér hvort finna megi einhver merki um það „í sjálfsmynd og andlegu lífi
íslensku þjóðarinnar að hún bæli með sér sögulega skammartilfinningu?
Eitthvað, sem þurfi að fela eða umbreyta". Hann segir sögukennslu lengi
vel hafa snúist um landnámsmenn, víkinga, ættarstríð og forna
148