Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2004, Síða 83

TJÁNTNGARFRELSIÐ: FORSENDUR OG RÖKSTUÐNINGUR
lýsing felst í hans skilningi í því að losna úr viðjum ósjálfræðis, en það er
vanhæfni til að nota eigin hyggjuvit án leiðsagnar annarra. Eina skilyrðið
til að mennimir losni úr ánauð ósjálfræðisins er frelsið. Kant skýrir
frelsið sem gerir þetta mögulegt þannig að það sé frelsi til að nota skyn-
semina óheft á opinbemm vettvangi. Hann telur hins vegar að ekkert sé
athugavert við að takmarka notkun skynseminnar á einkavettvangi eins
og harm neíhir það. Það eru því tvenns konar sjónarmið til frelsisins sem
skoða verður á þessum menns konar vettvangi. En hver er þessi tvenns
konar vettvangur? Það er rétt að benda lesendum á að Kant leggur ekki
hefðbundinn skilning í hugtökin einka- og opinber vettvangur. Hann
skýrir það sjálfur þannig í ritgerðinni að opinber vettvrangur sé sá
vettvangur þar sem skynseminni er beitt af sérfróðum manni frammi
fýrir almenningi eða lesendahópi sínum. Einkavettvangur í skilningi
Kants er sá vettvangur sem markast af borgaralegri stöðu hvers og eins
eða því starfi eða embætti sem hann gegnir. Það eru augljós sannindi að
í stofnunum og fýrirtækjum verða starfsmenn að vera reiðubúnir að
framkvæma fýrirmæli yfirmanna sinna án þess að andmæla eða rökræða
um það í hvert sinn hvort þeir eigi að framfýlgja því sem fyrir þá er lagt.
I stofhunum á borð við her eða lögreglu er þetta alveg augljóst en í
öðrum stofhunum og fýrirtækjum eiga svipuð sjónarmið við.
Það er mikilvægt að hafa í huga að Kant heldur því ffarn að sömu
einstaklingar getd bæði gegnt tilteknum stöðum og sætt ýmiss konar
takmörkunum á málfrelsi sínu þegar þeir gegna stöðum sínum og verið
undanþegnir þessum takmörkunum þegar þeir eru að tala til almenmngs.
Þannig gæti hðþjálfi sem hlýddi yfirmönnum sínum í hvívetna verið
óbundinn af skyldum sínum við þá ef hann skrifaði grein eða bók um
kosti og lesti herja og herþjónustu. Þá væri óviðunandi að honum væru
sett skilyrði því að frjáls rökræða er eina örugga leiðin til að venja menn
við að skilja og meta ólík sjónarmið í því skyni að þeir nái tökum á
sjálffæðinu.
En er Kant þá að halda því ffam að hin opinbera beiting skynseminnar
sem hann kallar svo sé engum takmörkunum háð? Það er ljóst af því sem
hann segir í þessari ritgerð að hann er ekki að neita því að lög geti tak-
markað opinbera beitingu skynseminnar. Ef athugasemdir um skattlagn-
ingu væru það óskammfeilnar að þær væru líklegar til að valda almennri
óhlýðni gætd borgarirm sem setti þær fram sætt refsingu. En það þýðir
ekki að yfirvöld hafi almenna heimild tdl að móta skoðanir, takmarka
81