Frjáls verslun - 01.03.2010, Blaðsíða 31

F R J Á L S V E R S L U N • 3 . T B L . 2 0 1 0 31
TEXTI: GÍSLI KRISTJÁNSSON
Þ
egar menn eiga mikla peninga,
eða vantar mikla peninga, tala
þeir eins og götustrákar. Þeir
sletta og segja hjeddna og sko
og bara og hætta í miðjum
setningum. Af skýrslu Rann sóknarnefndar
Alþingis má ráða að með auði og völdum
fylgi óvandað mál. Eða hvað?
Það er hægt að finna ótal undarlegar
setn ingar í munnlegum skýrslum þeirra sem
rannsóknarnefnd Alþingis ræddi við vegna
Hrunsins. Þetta virðist oft á tíðum strákslegt
mál og alls ekki það sem Íslendingar lesa
daglega í blöðum og bókum.
Talar fólk með völd og áhrif í raun og
veru svona? Eru menn virkilega ekki form­
legri í tali en þetta þegar rætt er um mikla og
stóra peninga? Eða eru þessir menn ef til vill
ótalandi sumir hverjir?
Þessar spurningar hafa vaknað við lestur
á skýrslu rannsóknarnefndar Alþings, það er
hinn munnlega framburð þeirra sem fyrir
nefndina komu. Í skýrslunni er vitnað í allt
orðrétt með hiki og þögnum. Ekki reynt
að koma skipulagi á tungumálið, fylgja
hefðbundinni setningaskipan og að taka út
óþarfa orð eða botna hálfsagðar setningar.
„Ég taldi þá að ég ætlaði bara að hafa
vaðið fyrir neðan mig í raun. Það var nú
eiginlega bara þannig.“ Þorsteinn Már
Baldvinsson útgerðarmaður.
Viðtöl í blöðum eru oft tekin upp á
segul band en það þykir galli á viðtali ef
segul bandsbragurinn skín í gegn. Hefðin
er að endurrita, hreinsa og lagfæra. Kunnir
ritsstjórar hafa meira að segja lagt að blaða­
mönnum sínum að taka viðtölin ekki upp og
treysta þess í stað á minni og glósur. Textinn
verður bara betri. Upptöku má þó hafa til
vara ef ágreiningur rís um hvað sagt var í
viðtalinu. En uppskrift af upptöku eru litlar
bókmenntir.
Og þessari hefð við að endurrita eða
lagfæra hefur til dæmis alltaf verið fylgt hjá
Alþingi við útgáfur á ræðum í Alþingis­
tíðindum – einnig eftir að farið var að taka
þær upp árið 1952. Fyrir dómi er hins vegar
orðið algengara að láta allt standa orðrétt.
„Við lagfærum textann alltaf og tökum
út óþarfa orð og endurtekningar,“ segir
María Gréta Guðjónsdóttir, annar ritstjóra
Alþingistíðinda. Reglan er að hennar sögn
að lagfæra „án þess þó að færa ræðuna yfir á
gullaldarmál og án þess að breyta merkingu.“
María segir að hún eins og fleiri hafi
heyrt frá fólki að því finnst málfar þeirra
sem gáfu skýrslu fyrir Rannsóknarnefndinni
sérkennilegt.
„Fólk hnýtur um þetta og spyr hvort
bankamenn séu ekki betur máli farnir en
þetta,“ segir María.
Og við förum með spurninguna upp í
Háskóla Íslands og spyrjum þar hvort þetta
peningamál nýja Íslands nái nokkurri átt.
Gísli Sigurðsson, prófessor við Stofnun
Árna Magnússonar og sérfræðingur í
munnlegri sagnahefð, svarar og ver meinta
bögubósa:
„Það er ekki hægt að fordæma fólk fyrir
slappleika í málfari með þessar uppskriftir
að vopni. Jafnvel færustu sagnamenn sem
eru mjög áheyrilegir í munnlegum flutningi
missa alveg flugið, séu þeir teknir orðréttir
niður á blað,“ segir Gísli.
„Það verður að taka tillit til þess að fólkið
er að tala við þau sem sitja fyrir framan þau,
jafnvel að bregðast við spurningum og halda
oft mörgum boltum á lofti samtímis – eins
og títt er í talmáli,“ segir Gísli ennfremur.
En segir málfarið á í hinum munnlega
þætti skýrslunnar nokkuð um viðskiptamál
samtímans?
„Mér er til efs að hægt sé að álykta sér­
staklega um stöðu viðskiptamáls af þessum
uppskriftum,“ segir Gísli. „Ef færustu
sérfræðingum og háskólakennurum í Árna­
garði væri smalað saman og þeir látnir ræða
um mál og málvöndun sín á milli, eða
spjalla saman um helstu kenningar sínar í
fræðunum, er hætt við að sams konar sýn
á tungumálið kæmi fram ef það væri allt
saman skráð orðrétt niður.“
„Og það kemur í fréttunum um kvöldið
að við höfum verið og hérna reynt að spyrjast
og sagt að það hefðu ekki fengist nein
svör hvað við værum að gera nema það að
forsætisráðherra segir eitthvað á þá leið: Ég
er nú bara að koma frá útlöndum ...“ Davíð
Oddsson bankastjóri.
Og Gísli Sigurðsson biður menn að taka
þessu tungumáli með yfirvegun. Í raun birtist
fólki aðeins sá munur sem er á talmáli og
ritmáli. Hið óvenjulega er að þetta talmál er í
rituðu formi. Fólk er vant því að alltaf sé búið
að breyta talmálinu í ritmál fyrir prentun.
„Mikill hluti merkingarinnar felst í því
hvernig fólk talar, tónfalli, hiki, hléum og
líkamsbeitingu sem skilar sér vel manna á
milli í raunverulegu samtali og styður við
sjálf orðin sem sögð eru,“ segir Gísli.
Þannig getur fólk skilið eftir ókláraðar
setningar, vaðið úr einu í annað og jafnvel
tekið upp þráðinn löngu síðar án þess að það
valdi vandræðum í samtali – en sömu orð
verða óskiljanleg eða að minnsta kosti mjög
ruglingsleg þegar þau eru skrifuð niður.
Og Gísli segir að „...ritmálið er ekki sá
spegill tungumálsins sem við höldum, eins
og greinilega kemur fram í Skýrslunni.“
„...þetta er náttúrlega algjör skandall að
það hafi ekki verið ég meina, að þú ert þó
með sérfræðiþekkingu...“ Þórarinn Pétursson
hagfræðingur.
María Gréta Guðjónsdóttir, ritstjóri
Alþingistíðinda, segir að erfitt sé að setja
endan legar reglur um hvernig talmáli úr
ræðustóli þingsins sé breytt í ritmál. Megin­
reglan er að breyta sem minnstu og ekki
merkingunni. Þingmenn fái einnig að lesa
yfir og lagfæra að vissu marki. Sumir gera
það, aðrir ekki. Annars ræðst umritunin oft
af málsmekk þeirra sem skrifa ræðuna niður
af upptökunni. Og ef ágreiningur er um
hvað þingmaðurinn sagði í raun og veru eru
upptökurnar til.
Gísli er sammála því að ekki sé hægt að
setja fram neina allsherjarreglu um hvort það
eigi að umrita talmál fyrir birtingu á prenti.
„Það hefur augljóslega þjónað sannleiks­
leit skýrsluhöfunda að leggja ekki í þá
umorðun og óumflýjanlegu túlkun sem
slík málhreinsun hefur í för með sér,“ segir
Gísli. „Með þessari framsetningu sýna þeir
milliliðalaust hvernig hugsunin flæðir í
„yfirheyrslunum“ og koma því vel til skila.“
Prófessorinn vill því heldur fagna því að
málið á munnlegum hlutum rann sóknar­
skýrslunnar hafi ekki verið hreinsað og standi
á prenti nærri því eins og orðin féllu fyrir
Rannsóknarnefndinni.
MÁLFARIÐ
Í SKÝRSLUNNI