Tímarit Máls og menningar - 01.03.1957, Blaðsíða 50

TIMARIT MALS OG MENNINGAR
um meira gagn en hún. Er [>að margra
manna mál, að einmitt hún hafi fleytt þjóð-
inni yfir hörmungar miðalda. Hún hefur
það á stefnuskrá sinni að varpa ljósi á marg-
ar beztu og þörfustu dyggðir mannsins að
starfi á örlagaríkum stundum. En hún er
ekki sagnfræði og getur ekki lijálpað til við
hlutlægt mat á sögualdarmönnum. Hún er
hugsjón. Að mínum dómi á því hin ráðríka
dýrkun, sem birtist í „klausunum" ekki
heima í Fóstbræðra sögu sem annars er í
liópi hinna raunsæjustu sagna og laus við að
predika. Markmið hennar er það eitt að
segja frá, ekki að kenna, hún er frásögn af
sögulegum viðburðum.
GERPLA
I
Það leikur ekki á tveim tungum, að
Gerpla er ein mesta nýlunda í bókmenntum
okkar. Margir h'ta hana hornauga, um það
tjáir ekki að sakast. Skilningur höfundar á
mörgum persónum bókarinnar fellur í grýtt-
an jarðveg hjá Islendingum, enn sem kom-
ið er að minnsta kosti. Ósjálfrátt bera þeir
þær sarnan við fyrirmyndir sínar í fornsög-
unum. En það er vafamál, hversu réttmætt
er að tala um skilning höfundar, t. d. á Þor-
geiri Hávarssyni í Fóstbræðra sögu. Um
skilning hans á persónunni væri að ræða, ef
hann með Gerplu tæki sér fyrir hendur að
útskýra Þorgeir eins og hann birtist þar. Þá
væri höfundur að kássast upp á jússu bók-
menntafræðinga. En það mun ekki ætlun
lians. Hinsvegar hefur Laxness látið þá
' skoðun í ljós (Minnisgreinar um fomsög-
ur), að Islendingasögur, hinar stærri og
merkari þeirra að minna kosti, spegli fyrst
og fremst samtíð höfundanna, 13. öldina,
túlki hugsjónir hennar og lífsskoðun, per-
sónurnar eru sniðnar að smekk hennar, tala
heint til hennar. Samkvæmt þessu er sögu-
öldin ekki óhagganlega sú, sem birtist í ís-
lendinga sögum, heldur aðeins söguöld í
augum 13. aldar manna. Þetta atburðaríka
tímabil er einskonar hráefni, sem hverri öld
er heimilt að nota í list sinni og láta persón-
ur þess flytja þann boðskap, sem mest þörf
er fyrir á hverjum tírna. Því er Gerpla
skuggsjá 20. aldar.
Gerpla er um byggingu að heita má al-
gjör Islendingasaga, þ. e. a. s. höfundurinn
nýtir það form eins og frekast er kostur.
Helztu frávik eru þau, að niður eru felldar
nafnaþulur og annað, sem annálakennt er
að finna í sögunum. Þetta gerir bókina vita-
skuld aðgengilegri. Heusler kennir hinni
annálakenndu íslendingasögu, sem eftir sé
í Njálu, ura að hún hlaut ekki slíkan sess í
hugum manna út um víða veröld sem Don
Quixote.
Með Gerplu finnst mér óneitanlega, að
Laxness sé á vissan hátt orðinn okkar íhalds-
samasti rithöfundur, þar sem hann er sá
eini af skáldsagnahöfundum þessa tíma,
sem heldur fast í það listform, sem forfeður
okkar urðu til að skapa og er kannski eina
listformið, sem Islendingar hafa fært Vest-
urlöndum. Hið eina, sem finna mætti að í
þessu sambandi, er, að stíllinn mun víða í
skrautlegasta lagi, sé hann borinn saman
við hófsemi fornsagnahöfunda í því efni.
Innri gerð sögunnar er algerlega að hætti
Islendingasagna: hvergi eintöl en tvítöl í
staðinn, þar sem tækifæri gefst til að
skyggnast inn í persónurnar; þess á milli
allhröð, hlutlæg atburðarás. Varla nokkur-
staðar staldrar höfundur við til að koma
sjálfum sér að, kemur ekki fram fyrir tjald-
ið til að hallmæla eða hrósa persónum þátt-
arins á undan eða eftir. Skoðunum hans er
ekki önnur leið opin en persónurnar sjálfar,
gerðir þeirra og tilsvör. í Gerplu, sem í ís-
lendinga sögum, er oft með orðum manna
eða vitrunum gefið til kynna, hvað síðar
40