Tímarit Máls og menningar - 01.06.1978, Síða 37

Vort er rtkið
sjónarmiðum. Þannig bendir þetta magnaða Ijóð fram á við til næstu bókar,
Hrímhvíta móðir (1937), og má jafnvel segja að öll sú bók sé nánari út-
listun á þessu ljóði.
Það er gömul kenning að persónusaga stórmenna hverrar þjóðar spegli
aldarfar, siðmenningu og þróunarferil þjóðarinnar allrar. Marxistar hafna
þessari söguskoðun og telja þvert á móti að það sé hinn nafnlausi skari
almúgans sem úrslitum ráði í örlagasögu þjóðar sinnar, en þau sjónarmið
varðveitir sagan lítt eða ekki. A gnmdvelli þessa söguviðhorfs rekur Jó-
hannes úr Kötlum feril íslenskrar alþýðu frá landnámstíð til samtíðar
sinnar:
I dag hef ég kannað hin sannfróðu svið
og séð hina stóru og fáu.
En hvar eru hinir, sem lögðu þeim lið?
Hvar leynast þeir mörgu og smáu?
(Þegnar þagnarinnar).
Þeir eru meðal annarra vestmennirnir, þrælar Hjörleifs, þeir sem vega
húsbónda sinn fyrir kúgun og illa meðferð, og hljóta síðan að hníga fyrir
Ingólfi Arnarsyni. Það er áreiðanlega engin tilviljun að þetta ljóð er fremst
í bókinni. Fyrstu atburðir Islandssögunnar eru um stéttaátök, um þræla-
uppreisn, frelsisuppreisn sem er miskunnarlaust barin niður með ofbeldi
sterkrar yfirstéttar. Onnur yrkisefni úr fórum íslenskrar sögu eru af sama
tagi. Skógarmaðurinn, „útigangsins þreytta tröll“ sem dæmt er til ómennskr-
ar tilveru, útskúfað úr mannlegu samfélagi meðan yfirstéttin skemmtir sér.
Víg Snorra Sturlusonar eina dimma haustnótt. Þegar „helgivaldsins hroka“
er hnoðað í poka og Jóni Gerrekssyni drekkt í Brúará af fólki sem reis
gegn yfirgangi hans. Gamli maðurinn fátæki og fróðleiksfúsi sem brennd-
ur er á báli af því óeðlilegt er að stritmaður liggi í bókum, þar hlýtur
eitthvað óguðlegt að búa að baki. Skaftáreldar. Umrenningar sem reika
betlandi um sveitir landsins. Helfjötrar hafíssins.
En smndum kveður við annan tón. Þá syngur frelsisþráin í ljóðum Jó-
hannesar úr Kötlum. Einar þveræingur, Skúli fógeti, Skúli sýslumaður
ísfirðinga, Jón Sigurðsson og bláhvíti fáninn sem danskur her tók niður
en hefur nú fengið rauðan kross sem tákn um blóðuga reynslu fólksins
í þessu landi. Það er þetta fólk, þegnar þagnarinnar, sem borið hefur uppi
sögu landsins, og í bókarlok er öll þessi langa og þjáningarfulla saga ís-
lenskrar alþýðu tengd einum atburði samtímans, sem er með sama hætti
og í upphafi landnámsaldar: stéttaátökin í nóvember 1932. Þar stendur
•' 147