Tímarit Máls og menningar - 01.10.1981, Blaðsíða 57

Ferenc Feber
Níundi áratugurinn
í Austur-Evrópu
Grein sú sem hér fer á eftir í lauslegri þýðingu birtist í heild i bandaríska tímaritinu Telos
haustið 1980. Lengdarinnar vegna eru meginatriði miðhlutans endursögð í stuttu máli, en upphaf
greinarinnar og síðari hluti hennar eru þýdd óstytt; neðanmálsgreinum er sleppt en millifyrir-
sagnir eru þýðanda. Höfundurinn Ferenc Feher er ungverskur að uppruna, fæddur 1933, en hefur
um nokkurra ára skeið kennt bókmenntir við háskóla i Melbourne í Ástralíu. Hann var einn af
lærisveinum Georgs Lukacsar af svonefndum Búdapest skóla og hefur m. a. skrifað um fagur-
fræðileg og bókmenntaleg efni. Feher hefur ásamt konu sinni, heimspekingnum Agnesi Heller,
gefið út ritgerðasafnið „Sósíalisk gagnrýni austur-evrópsku samfclaganna."
Þess ber að geta að greinin er skrifuð nokkru fyrir þá miklu verkfallsöldu í Póllandi sem leiddi
til stofnunar verkalýðsfélagsins Samstöðu í ágúst 1980, svo sú ótrúlega öra þróun sem orðið hefur
i Póllandi siðan er ekki þar til umræðu (hvernig svo sem staða mála þar er þegar þetta timaritshefti
kemur fyrir sjónir lesenda). En hugleiðingarnar um líkleg viðbrögð Sovétmanna við pólskri
uppreisn og hin almenna greining á stöðu og þróunarmöguleikum Austur-Evrópu ætti ekki síst i
ljósi þeirra atburða að eiga erindi til islenskra lesenda, skrifuð af sósialiskum fræðimanni sem
gerþekkir þetta þjóðskipulag. Margt i henni er til þess falliö að vekja upp andmæli — svo sem
ummæli greinarhöfundar um þá Bahro og Medvedev —, en greinin er ekki siður umhugsunarverð
þess vegna; og sá höfundur er óneitanlega spámannlega vaxinn sem ritar svo nokkru fyrir hið
heita pólska sumar: „i minum huga er litill vaFi á þvi að Pólland er liklegt til að njóta aftur þess
vafasama heiðurs að verða heimssöguleg þjóð: miðpunktur komandi ofviðris."
— þýðandi.
Ein er sú lykilspurning sem jafnan er ígrunduð í þeim samræðum gagnrýninna
°g glöggra Austur-Evrópumanna sem máli skipta, þ. e. þeim sem fram fara í
trúnaði og sem ekki eru undirorpnar „eigin ritskoðun". Það er spurningin
„hvað kemur ,á eftir‘?“ eða öllu heldur: „hvað ætti að koma ,á eftir‘?“ Auðvitað
lifir enn áhuginn á pólitískum flugufregnum samtímans („hver sagði hvað á
síðasta fundi miðstjórnar?“), en allar vonir um skjótar breytingar á grund-
vallaratriðum fara greinilega dvínandi. Nú er svo komið að stjómvöld (regime)
eru rúin öllu trausti. Með því er ekki átt við þá þjóðarkúgun sem haldið er uppi
með sovéskum herstyrk eða „skort á frelsi“ almennt, og ekki heldur hin löku
lífskjör (sem eru lök í samanburði við forysturiki Vesturlanda sem hafa átt í
kreppu í áratug). Þetta eru sjálfsögð sannindi hverjum „venjulegum manni“ í
303