Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Síða 25

Úr beimi Ljósvíkingsins
jesúgervingurinn ekki bundinn hinum sögulega Jesú, heldur liggur nærri að
ætla að Jesús frá Nazaret sé sjálfur jesú-gervingur, þ.e. holdtekja ákveðinnar
frelsarahugmyndar sem mannkyninu er meðfædd.
Jesús sem bróðir og vinur allra sem kúgaðir eru og undirokaðir er algengt
mótív þar sem hinn bókmenntalegi jesú-gervingur fer, en hann getur einnig
komið fram í margvíslegum öðrum gervum. Hann nær allt frá því að vera aukin
og endurbætt ævisaga Jesú guðspjallanna til þess að vera eftirmyndun Jesú í
einstökum atvikum eins skáldverks. Algengustu atvikin sem bókmenntirnar
nota úr ævi Jesú er fæðing hans, þjáning, dauði og upprisa. Jesú-gervingurinn er
oftast annar Jesús en Jesús kirkju og guðrækni. Ósjaldan gegnir hann einmitt því
hlutverki að vera eins konar dómari yfir Jesú kirkjunnar og kristindómnum og
oft er hann dómari yfir samfélaginu í heild.
Vart er hægt að minnast svo á jesú-eftirmyndanir, að ekki sé minnst á söguna
Rannsóknardómarinn eftir Dostojewskij en saga þessi var síðar felld inn í skáld-
verkið Karamasov-brceðumir. Þar segir frá því, að Jesús hafi komið aftur til
jarðarinnar á tímum rannsóknardómsins illræmda á miðöldum. Fólkið fagnar
honum og hyllir hann og hópast í kringum hann. En rannsóknardómarinn
verður brátt ósáttur við þennan Jesúm sem veldur slíkum óróa meðal fólksins,
svo að jafnvel stöðu kirkjunnar gæti verið hætta búin. Rannsóknardómarinn
spyr þessarar táknrænu spurningar í yfirheyrslunum yfir Jesú: „Hvers vegna
kemurðu til þess að trufla okkur?“ Og dæmir hann svo til dauða. Með þessu vill
Dostojewskij koma ákveðinni kirkjugagnrýni til skila, gagnrýni sem kirkjan
hefði áreiðanlega gott af að minnast, og í þeirri gagnrýni beitir Dostojewskij
Jesú sjálfum sem æðsta mælikvarða. í skáldverkinu Idiotinn, sem áður er minnst
á, hefur Dostojewskij beitt jesú-gervingnum til þess að gagnrýna samfélagið,
sem mælikvarða þess, þar sem Myskin, hinn flogaveiki fursti, er sá eini sem er
ekta og heill, en samfélagið, sem telur sig normal, leitast við að útskúfa honum
og opinberar þar með hversu ómannlegt og fullt hræsni það er.
Afglapi Dostojewskijs er ein hinna mörgu skáldsagnapersóna sem sverja sig
í ætt við hinn óþekkta göngumann sem slóst í för lærisveinanna tveggja á leið til
Emmaus forðum. Hinn óþekkti göngumaður birtist ýmist sem fáviti, bylt-
ingamaður, sósíalisti, drykkfelldur prestur, betlari — eða íslenskt alþýðuskáld.
Ævinlega er hann tákn hins undirokaða og fyrirlitna mannkyns, svo notuð séu
orð Halldórs Laxness um jesú-gervinginn. Hinn óþekkti göngumaður er kom-
inn til að mæta manninum í þjáningum hans og miðla honum veröld fegurðar
og vonar. Ólafur Kárason er á leið þangað sem fegurðin mun ríkja ein.
En í verkum Halldórs Laxness er hvorugt að finna án hins, engin þjáning án
15