Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Qupperneq 43

Úr heimi Ljósvíkingsins
þekkta dulhyggjumann, og heilög Teresa kemur fyrir oftar en einu sinni í máli
Úu; um sr. Jón prímus er sagt að siðfræði hans grundvallist á þjáningardul-
hyggju 12. aldar; í Vefaranum mikla vinnur Steinn Elliði að þýðingu á einu
merkasta riti hinnar kristnu dulhyggju, Imitatio Christi eftir Thomas a Kempis.
Þannig mætti lengi telja. En hér verður stiklað á stóru. Hallberg hefur bent á
sterk áhrif Imitatio Christi á Laxness og telur hann þá bók hafa átt mestan þátt í
því að vekja áhuga hans á kaþólsku kirkjunni. Imitatio Christi, eða Breytni eftir
Kristi eins og verkið heitir í íslenskri þýðingu, er eitthvert útbreiddasta guð-
ræknirit allrar kristninnar fyrr og síðar og var fyrst þýtt á íslensku af séra Þorkeli
Arngrímssyni Vídalín og gefið út á Hólum árið 1676 og kom síðast út hér á
landi árið 1976.
Bók þessi er rituð i upphafi 15. aldar og er eins konar samnefnari hinna ýmsu
mýstísku hreyfinga kirkjunnar á síð-miðöldum. Hún er skrifuð við alþýðuhæfi
en skortir mjög á þá dýpt dulhyggjunnar, sem ýmis önnur, einkum eldri rit
hinnar kristnu dulhyggju, búa yfir. Þjáningardulhyggja kirkjunnar á miðöldum
á sér rætur í hinni platónsk-ágústínsku guðfræði miðalda, einkum 12. aldar.
Tilgangur hennar er fyrst og fremst samsömun við hið Eina, við guðdóminn á
einstökum augnablikum lífsins. Til þess notaði mýstikin ákveðna tækni sem
einkum var notuð í klaustrunum. í miðdepli kristinnar þjáningarmýstikur er
Kristur hinn krossfesti, hinn þjáði frelsari, þar sem kirkjan sá mennsku manns-
ins hafa birst í hreinastri mynd sinni. í samsömun með þjáningum Krists
skynjar maðurinn hið eilífa ljós guðdómsins eftir að hann hefur skynjað hina
dimmu nótt sálarinnar, hrópsins þar sem Kristur hrópar „Guð minn hví hefur
þú yfirgefið mig?“ En smám saman berst þjáningardulhyggjan út fyrir klaust-
urmúrana, hún verður leið almennings til samsömunar við guðdóminn. Dul-
hyggjan skynjaði Krist í sérhverri þjáningu, sérhver þjáning er krossburður og
handan hans, handan myrkurs þjáningarinnar, mætir Guð hinum þjáða. Því gat
hinn þjáði litið svo á að guðdómurinn væri aldrei nær honum en einmitt í
þjáningunum. Oll þjáning er krossburður, eða með orðum Thomas a Kempis:
„Krossinn er (því) ávallt til reiðu og bíður þín allsstaðar“.39
Rangt væri að líta svo á að þessi útgáfa kristinnar guðrækni miðalda hefði
tilbeðið þjáninguna og notið hennar í stað þess að reyna að vinna bug á henni.
Hér er hins vegar um að ræða jákvæða lífsskynjun sem sér allt lífið undir
sjónarhorni Guðs, einnig þjáninguna. Allt fær innihald og merkingu, einnig
sárasta kvöl og sú þjáning sem virðist vera tilgangslaus. Guð hefur ekki yfirgefið
neinn að þessum skilningi, allra síst þá sem þjást. Þó ber því ekki að neita að
Imitatio Christi hefur oft verið borið þeim sökum réttilega að þar sé að finna
TMM 111
33