Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Síða 51

Hugmyndafrœði Alþýðubókarinnar
Það viðhorf er kennt við pósitífisma að álíta það aðeins vísindi sem byggist á
aðferðafræði náttúruvísindanna. Nú eru margar skilgreiningar á hugtakinu
pósitífismi og fæstar eiga margt skylt við pósitífismastefnuskrá A. Comtes, en
frá honum er orðið upphaflega komið. Almennt talað er pósitífismi ákveðið
afbrigði af reynsluhyggju. Þýðingarmesti skóli pósitífista innan heimspekinnar
er Vínarhringurinn á 3. áratugnum, sú kenning sem nefnd hefur verið rök-
fræðilegur pósitífismi. Fróðlegt er að gefa því gaum að meðlimir Vínarhrings-
ins, Carnap, Schlick, Neurath o.fl., voru meira eða minna vinstrisinnaðir. Meðal
mikilvægustu hugmynda þessara manna voru t.d. sú skoðun að alla mannlega
þekkingu eigi að vera hægt að tjá í máli, þ.e.a.s. ekki sé til nein óræð þekking.
Þeir álitu að þekkingin væri samsett úr beinum einstaklingsbundnum upplif-
unum og röklegum reglum og væri hægt að smækka hvers konar setningar
(þekkingu) niður í svonefndar frumsetningar, er annaðhvort segðu til um
einhverja tiltekna staðreynd í veruleikanum eða um tiltekna rökreglu. Setningu
sem ekki væri hægt að greina sundur í slíkar frumsetningar töldu þeir merking-
arlausa. Um vísindin sögðu pósitífistarnir að þau væru ein órofa heild og
andmæltu þar með aðgreiningunni í hugvísindi og raunvísindi, sem gerði ráð
fyrir tvenns konar aðferðafræði. Vísindin byggju ein yfir sannanlegri þekkingu
og væru því eina þekkingarformið. Pósitífistunum var umhugað að halda
vísindalegri umræðu á plani staðreyndanna eða rökreglnanna, en setningar sem
eru gildisbundnar álitu þeir yfirleitt merkingarlausar.4 Halldór uppfyllir flest
þessi skilyrði til að geta kallast pósitífisti í Alþýðubókinni, að minnsta kosti í
sumum ritgerðanna. Hann vildi t.d. halda sig við „staðreyndir“ og hafnaði
gildisbundnum setningum í þeirri trú að slík aðgreining væri fær: hann segir að
það sé „rángt að hafa skoðanir; að allir menn sem hafa skoðanir hafa rángt fyrir
sér; að skoðanir eru rángar; að þær eru speki nátttrölla" (4. útg. 12).
Ymsir marxistar voru sammála hinum rökfræðilegu pósitífistum í þýðing-
armiklum atriðum, t.d. hvað varðaði „einingu vísindanna“; þeir álitu að día-
lektíkin gilti í öllum fræðigreinum þannig að allar fræðigreinar urðu að nátt-
úruvísindum. Einhyggjuleg efnishyggja — sem reyndar var ekki opinber kenn-
ing sovétmanna — var líka í mörgu mjög hliðstæð pósitífismanum. Bolsévikar
fordæmdu ótt og títt hvers konar „frumspekinga", eins og Marx og Engels
höfðu gert, en einmitt þetta orð fékk einnig afar neikvæða merkingu hjá Carnap
til dæmis. Hugmyndin um einingu vísindanna er líka fyrir hendi í Alþýðubók-
inni, en þá kannski frekar vegna tengsla við róttæka einhyggjulega efnishyggju
en bolsévisma. í bókinni er einnig í pósitífískum anda hafnað allri dulúðarþvælu
og krafist upplýsandi og skorinorðrar málnotkunar.
41