Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Side 52

Tímarit Má/s og menningar
Slík málnotkun var reyndar talin eftirsóknarverð af merkum spekingum á
upplýsingartímanum. Borgaralegir umbótafrömuðir þess tíma töldu það vera
undirstöðuatriði að breiða út þekkingu meðal almennings. Að þeirra áliti voru
vísindin, ef svo má segja, hliðholl byltingunni. Sams konar þankagangur var
algengur hjá marxistum og sovétvinum millistríðsáranna.5 Þeir hugsuðu sér að
ef fólk fengi upplýsingar, kæmist í skóla og gerði sér grein fyrir hvernig
samfélagið væri í raun og veru, þá mundi það umsvifalaust gera byltingu. Þetta
má hugsa sér að byggist á því að stétt í sókn, t.d. borgarastéttin á tíma
upplýsingarinnar, telur sig vita hið rétta um veröldina, ráða yfir „hlutlægri"
þekkingu. Kúgun verður aðeins haldið við með lygum skv. þessu viðhorfi. Á
sama hátt álitu marxistar þriðja áratugarins staðreyndirnar vera á sínu bandi og
háðu því baráttu gegn dulúðarvaðlinum, sem var að þeirra mati eitt form
lyginnar.
Sem útúrdúr má geta þess að umræðan um andstæðuna milli skýrs og
skreytts máls er forn. Svo snemma sem í Gorgíasi Platóns er heiðarleiki mál-
skrúðsmannsins dreginn í efa. En t.d. í deilu Gadamers og Habermas um
túlkunarfræði og hugmyndafræðirýni var vandamálið aftur tekið á dagskrá, og
Gadamer varði málskrúðið fyrir ákæru um að það hneigðist til þess að vera
misnotað í kúgunarskyni: vissulega er einnig hægt að kúga skraut- og loðin-
yrðalaust, sagði hann. Þótt Habermas taki hér þessa „upplýsingarlegu" afstöðu,
er hann sem sósíalisti ekki einn hinna vísindalegu sósíalista. Habermas varar við
tæknidýrkun eins og aðrir höfundar Frankfúrtskólans, en gengur þó ekki eins
langt og Marcuse, sem áleit kapítalískan skilning á tækni og vísindum fela í sér
að þetta tvennt væri alltaf ætlað til stjórnmálalegra yfirráða. Habermas hugsar
sér hins vegar (andstætt Marcuse) að tækni, t.d. tölvutækni, komi að sömu
notum í kapítalísku og sósíalísku samfélagi.6 En vísindalegir sósíalistar, menn á
borð við Halldór Laxness, létu sér aldrei til hugar koma að vísindalegar upp-
götvanir sem slíkar þjónuðu fyrst og fremst valdstéttinni.
Halldór áleit skoðanir sínar ekki vera skoðanir, heldur staðreyndir. Anda
bókarinnar er einkar vel lýst í formálanum frá 1945:
„Ef maður vill fræða einhvern á því hve lángt sé austur á Eyrarbakka, þá er fyrst
að leita öruggrar fræðslu um það hjá þeim sem hafa mælt veginn; maður hefur
ekki leyfi til að hafa um það neinar skoðanir.“ (4. útg. 12).
Svo virðist sem höfundur Alþýðubókarinnar hafi viljað þynna alla siðfræði og
stjómmál út í tæknileg verkefni, sem samkvæmt hlutarins eðli sé hægt að leysa.
Stjómmálaleg verkefni er hægt að leysa á tæknilegan (réttan) hátt og þau eru ekki
\
42