Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Síða 84

Tímarit Máls og menningar
Hann hefur náð því að verða nánast allt í öllu, einsog á tímum galdrafárs og
rannsóknarréttar, en líka nánast ekkert í neinu, einsog meðal mótmælenda nú á
tímum (sem varla verður þó túlkað á þann veg að þeir hafi náð þroskasdgi ofar
eða handan hins illa).
Hér verðurekki farið útí þá flóknu sálma sem er uppruni guðshugmynda, því
aðeins haldið fram í lítilli andstöðu við ríkjandi skoðanir í þessum efnum, að
fyrir hina guðstrúuðu felist gildi sérhverrar guðshugmyndar í þeirri samsvörun
sem þeir finna henni hið innra með sér, í sínu eigin sálarlífi. Og þá er að spyrja,
án þess að horft sé framhjá því að sérhver guðshugmynd er ævinlega einföldun á
flóknara máli: hvernig kemur guðsmynd kristinna manna heim og saman við
innviði þess sem við köllum sál eða geð?
Ég hallast á sveif með þeirri djúpsálarfræði sem segir — og eru ekki ný
tíðindi, ekki heldur meðal kristinna — að enginn einstaklingur sé svo snauður
að hann eigi sér ekki bæði kveneðli og karleðli og þar að auki samtengingu
þessara gagnstæðna sem og ýmissa annarra, meðal annars þeirra sem kenna má
við gott og illt. Sé þetta rétt er sálarlíf manna, svo ólíkt sem það kann annars að
vera, bæði ríkara og flóknara en guðshugmynd kristinna, hin heilaga þrenning.
Kristnisaga er rík af dæmum um margskonar „villutrú“ sem að meira eða
minna leyti átti rætur að rekja til þessa misræmis. Undan því áttu íslendingar
greiðasta leið yfirí þjóðtrúna. Ýmsir þættir hennar eru, í þeim myndum sem við
þekkjum þá frá síðari öldum, í senn uppbót og afrakstur af takmörkunum
kristinnar guðshugmyndar. Nægir í því sambandi að fara nokkrum orðum um
drauga og huldufólk.
í heiðni voru draugar bæði góðir og illir, allt eftir því hvert skaplyndi þeirra
hafði verið í lifanda lífi. Þótt heimildir um forna draugatrú mættu að ósekju
vera meiri, má leiða að þvi líkur að draugar hafi verið jafn margbreytilegir og
lifendur. Þetta breyttist með kristnum sið. Þá verða draugar nánast hið sama og
illir andar. Þegar verst lét mögnuðust í þeim meginbrestir mannskepnunnar og
ekkert annað. Þótt draugasögur séu óteljandi og margvíslegar að efni eru
afturgöngur og uppvakningar (sem Jón Árnason segir „aðalflokkana") flest á
eina bókina lærð: hrottar. Þessi einhliða áhersla draugatrúarinnar á hið illa
kveikir eftirfarandi spurn: átti þetta kristna fólk ekki sinn djöful.eða var hann
því svo haldlítill að það þurfti að finna hann margfaldaðan í öðrum myndum í
„náttúrunni"?
Djöfull kristinna manna hafði burði til að vera persónugervingur allrar illsku
en sem óvinur handan guðdómsins hafði hann enga burði til að bera hana með
mönnum sem áttu og vildu vera ljóssins böm einvörðungu. Milli þeirra og hans
74