Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Blaðsíða 86

Tímarit Máls og menningar
og hversu lifandi trúin er. Það er tvennt ólíkt að segjast sannfærður um tilvist
huldufólks og lifa í stöðugri trú á það.
Því miðurer þjóðtrúin deyjandi. Það marka ég af hinum nýju „þjóðsögum“
sem yfirleitt eru hjáróma, líkt og bergmál af bergmáli þess hljóms sem eitt sinn
var hreinn og skær. Það er einsog fólk vilji eða jafnvel rembist við að trúa því
sem þó nær engum tökum á því. Hin lífrænu tengsl manns og náttúru, í senn
aflgjafi og efniviður þjóðtrúarinnar, eru að mestu rofin. Og eftir stendur
þjóðtrú sem er aðeins kitlandi hugarafstaða en ekki skapandi veruleiki.
Eg segi „því miður“, ekki af því þjóðtrúin sé eða hafi verið svo mikill þáttur
í mínu lífi, enn síður af því ég óski mér og öðrum afturí liðna tíð, heldur vegna
þess að „oss finnst þessi trú vera samfara einhverju andlegu fjöri og skáldlegri
tilfinningu" svo gripið sé til orða Jóns Sigurðssonar. Þjóðtrúin hefur skilið eftir
sig listaverk sem seint verða ofmetin, dýran sjóð. Að svo miklu leyti sem hér
verður greint á milli finnst mér auðsætt að íslensk kristni hefur ekki verið líkt
því eins frjó.
Ef það er rétt að þjóðtrúin hafi að mestu lognast útaf sem lifandi átrúnaður,
liggur beint við að spyrja hvort þá hafi ekki við það hlaupið nýtt fjör í kristna
trú. Þessu freistast ég til að svara neitandi. Kristni á íslandi er ekkert fjörlegri en
hún hefur verið nema síður sé. Spumingu Páls, Eru Islendingar kristnir? mætti
eins orða: Er kristni að lognast útaf á Islandi? og svara henni þæði játandi og
neitandi. Sem notaleg hugarafstaða sem engan skuldbindur til neins, kannski
mannlegrar samábyrgðar síst af öllu, er kristni enn í góðu gengi á íslandi, en sem
alvcegi er hún hverfandi. (Alvægi er tilraun til þýðingar á því sem þýsk-ameríski
guðfræðingurinn Paul Tillich kallar ultimate concern, það sem skiptir manninn
öllu eða cændanlega miklu; smávægi er þá það sem hann kallar preliminary
concern, það sem ekki skiptir manninn nema takmörkuðu máli).
Hvernig get ég fullyrt þetta þegar landsmönnum er yfirleitt sérdeilis ógjarnt
að flíka trúarsannfæringu sinni? Get ég vitað hverju og hvernig þeir trúa? Nei,
ekki í smáatriðum. En skapandi menning sérhvers lands held ég sé nokkuð
óbrigðull mælikvarði á trúarlíf þeirra sem byggja það. Og það er sama hvar
borið er niður á þeim vettvangi hér á landi siðustu árin, guðdómurinn sem
alvægi er þar varla finnanlegur; sé um að ræða trúarlega afstöðu sem hægt væri
að kenna við kristni er hún smávægileg, tillærð eða svo veik í tilfmningunni að
hún nær ekki máli; það vanalegasta er einhverskonar sambland af þessu þrennu.
En, kann einhver að spyrja, er þetta til nokkurs vansa? Varla ert þú, guðlaus
maður, að hafa áhyggjur af guðleysi annarra?
Það er nú það.
76