Tímarit Máls og menningar - 01.03.1991, Qupperneq 45

Helena Kadecková
Comenius á íslandi
Jan Amos Komenský, sem nefndur var Comenius á latínu, var frægur,
tékkneskur lærdómsmaöur á 17. öld. Höfuðrit hans, Janua linguarum, var
snemma þýtt á ýmsar tungur. Hér er saga íslensku þýðinganna rakin, en
í henni mætast hugmyndir Miðevrópumanns um almennar umbætur í lífi
manna með tilstyrk aukinnar þekkingar og mennta og viðleitni hérlendra
lærdómsmanna til að efla menntun íslendinga.
Jan Amos Komenský, eða Johann Amos
Comenius uppá latínu, fæddist árið 1592 á
Mæri sem þá var, ásamt Bæheimi, hluti af
veldi Habsborgara. Uppeldi hlaut hann í
anda tékknesks mótmælendatrúflokks sem
kallaðist Bæheims- og Mærisbræður eða
Bræðralagið (á latínu Unitas fratrum) og
átti í sífelldum útistöðum við kaþólsk yfir-
völd. Ungur hafði Comenius orðið mun-
aðarlaus en honum var komið til skyldfólks
sem hafði hann í fóstri þangað til herir frá
Sjöborgalandi brenndu heimkynni þeirra til
ösku. Annað frændfólk tók þá drenginn að
sér.
Sextán ára gamall settist hann í latínu-
skóla Bræðralagsins í Prerov á Mæri, las
síðan guðfræði í mótmælendaskóla í Her-
bom og lauk háskólanámi í Heidelberg að-
eins 22 ára að aldri. Sneri hann þá fót-
gangandi aftur heim á Mæri og gerðist
kennari við gamla menntaskólann sinn í
Prerov og var þar skólastjóri um hríð áður
en hann tók prestvígslu. Árið 1618 var hann
síðan kallaður til Fulneck á Mæri þar sem
hann gegndi preststörfum auk skólastjómar
við Bræðralagsskólann þar. Þess utan vann
hann ötullega að ritstörfum.
En næðistundum hans fór þó brátt að
fækka. Þrjátíu ára stríðið fylgdi í kjölfar
uppreisnar aðals og borgara gegn veldi
Habsborgara í löndum Tékka. Eftir ósig-
urinn á Hvítafjalli árið 1620 var bærinn
Fulneck hemuminn og brenndur til ösku. I
þeim eldi glataði Comenius eigum sínum
öllum, bókum og handritum. Nokkru
seinna missti hann líka konu sína og son.
En þetta var einungis byrjunin.
Austurríkiskeisari lét nú víkja öllum
Bræðralagsprestum úr embætti. Og árið
1627 gaf hann út tilskipun sem gerði hvern
Tékka sem ekki vildi lúta páfavaldi land-
rækan. Mörgum þótti þá vænlegra að flýja
TMM 1991:1
35