Tímarit Máls og menningar - 01.03.1991, Blaðsíða 42

ástríðu. Hann reiðir ekki geðveikina með
sér í töskum eins og Vincent Price í The Pit
and thePendulum. Norman í Psycho virðist
sömuleiðis venjulegur í fyrstu; áhorfendum
verður seint ljóst að hann er afbrigðilegur.
Skilningur þeirra er byggður upp smám
saman með ýmiskonar vísunum og grun-
kveikjum. Hér er ekki rúm til að rekja sögu-
þráð þessara tveggja mynda en í báðum er
þung áhersla lögð á samband kynhneigðar
og ofbeldis. Sálsýki aðalpersónanna er
einnig skýrð að nokkru leyti eins og áður
getur. Er leið á 8. áratuginn urðu slíkar
skýringar æ sjaldgæfari í hryllingskvik-
myndum. Það má að nokkru rekja til sölu-
sjónarmiða; tryllispennan höfðar fremur til
áhorfenda en sálfræðileg flækja. Hjá því
verður þó ekki horft að ákveðin hugarfars-
breyting virðist hafa átt sér stað. Það er eins
og óskynsemin hafi brotið af sér allar viðj-
ar; brjálsemin er ekki lengur skýranleg
truflun heldur óskýranlegt ástand. Aður-
nefnd kvikmynd Johns Carpenters, Hallo-
ween (1978), er dæmigerð um þessa tegund
mynda. Áhorfendur vita frá upphafi hver er
sekur; þeir velta ekki vöngum yfir því hvað
sé á seyði heldur hver sé næstur — hvemig
honum verði komið fyrir kattamef. Morð-
ingjanum sjálfum erekki lýst sem persónu:
hann er dýptarlaus ímynd, form án merk-
ingar.
I framangreindum kvikmyndum er skynj-
un áhorfenda blekkt án afláts. Hversdags-
legar athafnir, fataþvottur og sjónvarps-
gláp, búa í haginn fyrir viðbjóðslega tortím-
ingu. Sennilega er sturtuatriðið í Psycho
frægasta dæmið um þessa tækni: nakinn
konulíkami býður auganu til gleðiveislu
sem reynist vera forleikur að blóðugri slátr-
un. Segja má að hrollvekjur eins og Psycho
séu öðm fremurárás á skynjunina—venju-
leg tengsl okkar við heiminn. Þannig er
myndavélinni iðulega beint yfir öxl morð-
ingjans eða fórnarlambsins með þeim af-
leiðingum að áhorfendur sameinast
sjónskynjun þeirra — þeir em dregnir
nauðugir viljugir inn í heim tjaldsins á
næsta óþægilegan hátt. Með því móti er
grafið undan trú þeirra á sameiginlegar
skynmyndir; viðtekinn merkingarheimur
hrynur.
Evrópumenn hafa trúað á afl augans um
tveggja alda bil; augað hefur verið tekið
fram yfir önnur skynfæri sem uppspretta
merkingar og sannleika. Hér er um að ræða
„sjónreynslutrú“ sem gerir hverjum og ein-
um kleift að treysta reynslu sinni: það sem
við sjáum hlýtur að vera satt — heimurinn
blasir við augum okkar.10 Sérhver mann-
eskja þráir að taka einlægan þátt í umheimi
sínum: að skapa eigin veröld með skynj-
unum sínum og gjörðum. Það er hins vegar
hægara sagt en gert af því að „sjónreynslu-
trúin“ er reist á félagslegu samkomulagi
sem fáir komast undan. Við trúum því sem
okkur hefur verið kennt að sjá og skynja;
allt annað er merkingarlaust, og þar með
ekki til. Einstaklingnum er gert að tileinka
sér kerfí sameiginlegra skynmynda eða lík-
ana; misleitum fyrirbæmm er steypt saman
og þeim gefin nöfn er verða að sannleika í
vitund fólks — formgerðir verða að skyn-
rænum sannindum.
Hryllingskvikmyndir eins og Psycho
grafa undan þessum merkingarheimi eins
og fyrr getur. I þeim er sýnt hvað getur gerst
þegar einstaklingurinn glatar sjálfum sér í
heimi hluta og formgerða. I upphafi Psycho
reynir kvenhetjan að sölsa til sín hamingj-
una með því að stela stórfé frá vinnuveit-
anda sínum. Á flótta úr bænum sljóvgast
augu hennar af þreytu auk þess sem regn og
32
TMM 1991:1
j