Morgunblaðið - 20.12.2014, Blaðsíða 34

34 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. DESEMBER 2014
Á nyrðri heim-
skautasvæðunum lifa
um fjórar milljónir
manna. Þær hafa haft
lítil áhrif á gróðureyð-
ingu og loftmengun.
En samtímis byggir
fólkið svæði sem er
gríðarlega þýðing-
armikið þegar kemur
að framvindu lífsskil-
yrða. Jöklar, hafís, pól-
sjór, kaldir haf-
straumar og jarðklaki eru breytur í
veðurfarsjöfnunni; svo stórar að
miklar breytingar náttúrufars á
svæðinu skipta sköpum fyrir mann-
kynið.
Þegar menn nú standa í ræðustól
og fagna opnun norðursins sem
hafsjó tækifæra og sæg erfiðra verk-
efna er þörf á að staldra við og segja:
– Já, kannski, en horfumst í augu við
raunveruleikann og málum ekki enn
eina rósrauða mynd af okkur sjálf-
um og veröldinni.
Við erum ekki lengur á braut sem
stefnir að hlýnun undir tveimur stig-
um á heimsvísu heldur að illviðráð-
anlegri fjögurra stiga hækkun. Enn
má þó ná fyrra markmiðinu, ef þjóð-
ir heims taka sig saman í fullri al-
vöru á loftslagsráðstefnunni í Kaup-
mannahöfn, COP 2015.
Áhuginn á norðrinu
Heimskautasvæðin voru lengst af
ekki skrifuð hátt meðal stjórnmála-
manna eða umsvifamanna; athafna-
skálda sem svo hafa verið nefnd,
gjarnan af aðdáun. Land- og haf-
svæðin hafa heldur ekki staðið hátt í
huga almennings vegna fjarlægðar
og óaðgengileika. Margar þjóðir
hafa skipulagt heimskautastofnanir
og samstarf þeirra um nám, rann-
sóknir og miðlun til samfélaga og
þjóða margfaldast.
Norðurheimskautsráðið og hlið-
arafurðir stofnunarinnar eru stað-
festing þess að þjóðir á norður-
slóðum, og allmargar utan þeirra,
hafa tekið upp bráðnauðsynlegt
samstarf til að koma þar á sam-
ræmdu skipulagi og jákvæðum að-
gerðum.
Á allra síðustu árum hafa svo
augu fjárfesta, fjármálastofnana og
ríkjaráðuneyta beinst að svæðinu.
Ástæðan er einföld: Skyndilega blas-
ir við að aðgangur að gjöfulum auð-
lindum opnast og nýjar siglingaleiðir
að auki. Mikill auður og digur hagn-
aður getur fallið mörgum í skaut;
reyndar eftir himinháar fjárfest-
ingar. Talið er að um 90 milljón
milljónir dala fari ef til vill í þær á
næstu árum.
Réttur frumbyggja og
hugmyndafræði
Eins og oftast í mannkynssögunni
við sókn auðlindanýtenda inn á ný
landsvæði eru þar fyrir mannverur.
Hver kann ekki sögur um misbeit-
ingu valds gegn fólkinu og hundsun
á þeirra rétti eða lífsháttum? Nú til
dags er ekki unnt að fara þannig
óheft fram á norðurslóðum. Frum-
byggjar hafa skipulagt sig og sett
fram sínar kröfur og staðið á sínum
rétti. Að því sögðu er ekki þar með
viðurkennt að viðhorf frumbyggja
séu í alla staði og ávallt rétt. Meg-
inatriðin eru þó ljós. Rétt frum-
byggja til að lifa af náttúrunni og í
sátt við hana ber að virða. Líka rétt
þeirra til að ákvarða hvernig þeir að-
lagast breyttum aðstæðum og tækni
og rétt til sjálfbærrar auðlindanýt-
ingar. Misgjörðir liðinna áratuga
ber að bæta fyrir.
Þúsunda ára reynsla frumbyggja
af sambýli við náttúru norðursins á
erindi við alla sem koma að mál-
efnum norðurslóða. Þar er að finna
upplýsingar, viðhorf, hugmynda-
fræði og aðferðir sem eiga fullt er-
indi í alla ákvarð-
anatöku um næstu og
fjarlægari skref við
nýtingu og stjórnun
norðurslóða. Efla verð-
ur miðlun frá frum-
byggjum til okkar, t.d.
með stofnun Frum-
byggjaskóla SÞ.
Auðlindir á
norðurslóðum
Þrenns konar höf-
uðauðlindir eru mest
áberandi í umræðunni
um „tækifæri og áskor-
anir“ á norðurslóðum: Jarðefnaelds-
neyti, málmar og steinefni og loks
land undir vegi, járnbrautir, orku-
og efnaleiðslur, flugvelli og hafnir.
Tækifærin eru sögð felast í auð-
legð og framförum, ásamt hagvexti,
en áskoranirnar í að minnka eða
koma í veg fyrir rask og mengun, og
enn fremur neikvæð áhrif á sam-
félög manna. Hvernig finnum við
jafnvægið á milli þessara póla? Hve-
nær er best að láta verkefni kyrr
liggja?
Margir vilja ræða þetta til hlítar
og láta náttúru og vilja nærsam-
félaga ráða mestu en aðrir meta
tækifærin mest og telja tækni og
góðan vilja einkafjármagnseigenda,
í samvinnu við ríki og þjóðir, geta
leyst vandamálin. Og jafnvel fer
þannig að gamaldags orðanotkun er
tekin upp sbr. sérútgáfu Morg-
unblaðsins 1. nóvember 2014. Ensk
þýðing á hugtakinu norðurslóðasókn
er þar orðin að: Conquering the
north – norðrið sigrað. Þegar þess er
gætt að þumalfingursregla í olíu- og
gasvinnslu er á þann veg að fyrir
hvern dollar sem fjárfest er fyrir
fást tíu í staðinn, ef sæmilega tekst
til, er ekki að undra að margir vilji
sigrast á … hverju?
Meiri olía og gas?
Enn eru um 70% raforku heimsins
framleidd með jarðefnaeldsneyti og
langmest af farartækjum veraldar
gengur fyrir því.
Um þaulrætt viðmið eru flestir
vísindamenn og fjölmargar al-
þjóðastofnanir, líka fjármálastofn-
anir, sammála: Aðeins má vinna 25-
30% þekktra olíu- og gaslinda.
Vinnsla umfram það er því miður
fyrst og fremst drifin áfram af hagn-
aðarvon fyrirtækja og skorti á sam-
félagslegri ábyrgð. Verulegt magn
olíu og gass er að finna á norð-
urslóðum og er vinnsla þegar hafin
næst meginlöndunum en fjær, við
strendur Grænlands, Jan Mayen, og
á miklu sjávardýpi, er hún enn allt of
dýr. Rússneskur sérfræðingur á
ráðstefnu Arctic Circle 2014 nefndi
að 60% af olíu- og gasþörf samtím-
ans yrðu að koma úr óþekktum lind-
um og af þeim væri stór hluti í
norðrinu. Og hann upplýsti um leið
að umhverfisáhrif leitar og vinnslu
væru „largely unknown“ – að mestu
leyti óþekkt. Vissulega er vitað
nægilega mikið um áhrif olíuleitar,
olíuvinnslu og vaxandi notkunar
jarðefnaeldsneytis til að þau megi
meta. Andsvarið við framrás olíu- og
gasrisanna í norðri á að vera þetta:
Setja verður núverandi vinnslu
skorður og hverfa frá frekari hug-
myndum um stórfellt nám jarð-
efnaeldsneytis á norðurslóðum.
Öflugari námuvinnsla?
Önnur námuvinnsla en vinnsla
gass og olíu er þegar hafin norðan
heimskautsbaugs. Sókn í málma og
sjaldgæf jarðefni er skilgetið af-
kvæmi kröfu um tækniframfarir, æ
fleiri mannvirki og sem mestan hag-
vöxt. Opinn aðgangur að námu-
vinnslu, án tillits til burðargetu nátt-
úrunnar á námustöðum, með skertri
getu staðbundinna samfélaga til að
lifa samkvæmt eigin, lýðræðislegu
ákvörðunum, og sem sniðgengur
raunverulegar þarfir mannkyns, er
andstæð okkur öllum. Sú röksemd
að námuvinnsla leiði til uppbygg-
ingar innviða og þar með framfara
er til lítils, því hún lýtur þörfum fyr-
irtækja en afar sjaldan þörfum sam-
félaga eins og þau skilgreina þær.
Námavinnsla er aldrei sjálfbær og
verður að undanskilja hana öllum
merkingum eða tali um sjálfbærni.
Líta ber á takmarkaða vinnslu jarð-
efna sem nauðsynlegan fórn-
arkostnað við velferð mannkyns og
þá um leið að lágmarka umhverfis-
áhrifin með mótvægisaðgerðum.
Í stað stórsóknar fyrirtækja inn í
þennan heim verður að nýta al-
þjóðlega samvinnu heimskautaríkja
og alþjóðastofnana á jafnrétt-
isgrunni til þess að skilgreina þá
vinnslu sem mörg landsvæði geta
borið með lágmarks umhverfisáhrif-
um og í samræmi við þarfir alþjóða-
samfélagsins, ekki einstakra ríkja
eða fyrirtækja.
Kapphlaup og árekstrar?
Til eru þeir sem telja að samvinna
í Norðurskautsráðinu og samvinna
þess og margra landa, sem þar hafa
áheyrnarfulltrúa, geti tryggt að ekki
verði alvarlegir átrekstrar við opnun
norðursins, hve langt sem hún kann
að ná að lokum.
Aðrir óttast að ströng hags-
munagæsla hvers ríkis og merki um
nýja og aukna heruppbyggingu séu
til vitnis um að andstæðingar takist
á þegar fram í sækir. Ekki endilega
með vopnavaldi heldur með því að
helga sér og tryggja haf- og botn-
svæði og segjast munu verja þau.
Önnur ríki gætu reynt að koma sér
fyrir, beint eða bakdyramegin, með
verkefnum, fólki og aðstöðu í lönd-
Opnun
norðursins
Eftir Ara Trausta
Guðmundsson
» Við erum ekki lengur
á braut sem stefnir
að hlýnun undir tveimur
stigum á heimsvísu
heldur að illviðráð-
anlegri fjögurra stiga
hækkun.
Ari Trausti
Guðmundsson
Ísjakar Skútan Ópal frá Húsavík í Scoresbysundi. Jakinn hefur brotnað af nálægum skriðjökli.
Grænland Séð fyir hluta Scoresbysunds á Austur-Grænlandi, stærsta fjörð heims.
Hérar Snæhérar eru algengir á norðurslóðum.