Tímarit Máls og menningar - 01.09.1997, Síða 40

Sigríður Þorgeirsdóttir
Lygin um sannleikann og
sannleikurinn um lygina
„Listin er lygi sem sýnir okkur sannleikann.“
Pablo Picasso
Handan góðs og ills, eitt höfuðrita Friedrichs Nietzsches, sem kom út
árið 1885, fjallar að mestu leyti um heimspeki og heimspekinga
evrópskrar menningar.1 Nietzsche gagnrýnir heimspeki og heim-
spekinga fortíðarinnar í þeim tilgangi að kanna forsendur heimspekinga
ffamtíðarinnar eins og undirtitill ritsins, Forleikur að heimspeki framtíðar,
ber með sér. Strax í upphafi verksins hæðist Nietzsche að drifkrafti heim-
spekilegrar hugsunar, sjálfri sannleiksást og sannleiksleit heimspekinganna:
„Setjum sem svo að sannleikurinn sé kona, hvað þá? Er ekki sá grunur á
rökum reistur að allir heimspekingar, að svo miklu leyti sem þeir voru
kreddutrúarmenn, hafi lítið botnað í konum?“.2
Kreddufastir heimspekingar sem þykjast vera ástvinir sannleikans eru
samkvæmt þessari lýsingu Nietzsches ekki annað en klaufalegir elskhugar
sem skilja ekki eðli sannleikans. Hvers vegna skilja þeir ekki sannleikann?
Sannleikurinn og konan, eins og Nietzsche túlkar hana í þessu samhengi,
eiga það sameiginlegt að láta ekki klófesta sig. Heimspekingarnir sem reyna
að höndla sannleikann í eitt skipti fýrir öll vita ekki að hann rennur þeim úr
greipum. Nietzsche sakar heimspekingana um að lifa í þeirri trú að þeim
takist að henda reiður á sannleikanum.
Orðið „kredda“ má rekja sifjafræðilega til latnesku sagnarinnar „credere",
sem merkir að trúa. Sannleikur er samkvæmt þessu trúarsetning sem gefúr
heimspekingunum hald. Nietzsche líkir þeim við unglinga sem ráfa í visku-
vímu um forngrísk hof og faðma súlurnar.3 Grundvallarhugmyndir um hið
sanna eðli og raunverulegan tilgang tilverunnar eru burðarsúlur hinna stóru
heimspekikerfa sem eiga að skýra innstu lögmál alls sem er. Slíkar kenningar
um eilífan, óbreytanlegan sannleika og eðli hlutanna, eins og t.d. frum-
myndakenning Platóns, eru að mati Nietzsches kreddukenningar.
Nietzsche beinir spjótum sínum að ffumspekilegum sannleikshugtökum
og kenningum um sannleika raunverunnar. Hann gagnrýnir ffumspeki-
38
TMM 1997:3