Tímarit Máls og menningar - 01.03.1998, Síða 45

í GUÐLAUSU FJAÐRAFOKI
I. Hugsi maður umfegurð
... horfðu ekki, heldur leggðu aftur augun og breyttu um sjóngáfu og
vektu þá sem allir hafa en fáir nota.1
Það var Plótínos (205-270?) sem sagði fegurðina verða til með þátttöku
manns. Þátttaka hans sjálfs var slík að hann blygðaðist sín fyrir að vera í
líkama og vildi ekkert láta uppi um foreldra sína, ætterni, eða land sitt. Óvíst
er því um uppruna hans, en hann er talinn hafa fæðst í Egyptalandi og flutt
til Rómar um eða eftir miðjan aldur. Þar rak hann skóla og er sagður einn
frumlegasti hugsuður þeirrar stefnu í heimspeki sem kölluð er nýplatonismi.
Það var líka hann sem vildi reisa borg í Rómaveldi, byggða á hugmyndum
Platons úr Ríkimt. Frægur er hann fyrir Níundir sínar, ritgerðasafh byggt á
sex hlutum og hefur hver um sig níu ritgerðir að geyma. Ritgerðin „Um
fegurðina" er ein þeirra og er hún til á íslensku í þýðingu Eyjólfs Kjalars
Emilssonar.
Ef spurt er um áhrif hugmynda Plótínosar í heimspeki og bókmenntum
Vesturlanda, verða þekkt nöfn á vegi manns. í röðum kristinna platonista
skjóta upp kollinum Ágústínus (354—430) og Bóethíus (ca. 480-524), en í
formála að þýðingu sinni fjallar Eyjólfur um áhrif Plótínosar og nýplaton-
isma á helstu kennismiði kristinnar guðfræði, sem og seinni tíma hugsuði
og skáld. Ritgerðin um fegurðina, ásamt annarri ritgerð Plótínosar um sama
efni, „Um hina huglægu fegurð“, er í stuttu máli sögð hafa sett varanlegt mark
á hugmyndir vestrænna manna „um eðli fegurðarinnar og stað hennar í
tilverunni."2 í huga Ágústínusar eru hugmyndir Plótínosar reyndar sagðar
marka svo djúp spor að þegar kemur að túlkun hans og tjáningu á sjálfum
sér í heiminum, sprengi hann af sér hugmyndaheim kristni.3 Einnig er sagt
að um leið og Ágústínus lauk upp keisaradæmi kristni hafi hann opnað
hliðið að ríki hins innra lífs, því sem hann hélt opnu um aldir.4
En hver er fegurðin sem verður til með þátttöku manns? í níundu ritgerð
fimmtu Níundar fjallar Plótínos sérstaklega um hana, hvernig líf allra manna
er frá fæðingu frekar bundið sviði skilningarvita en vitsmuna og hvernig fólk
svarar af nauðsyn kalli efnis. Sú hræring sem fær hann til að álykta um að
fegurðin verði til með þátttöku manns er hreyfingin frá ánægju til andúðar,
eða hvernig sama efni vekur á víxl ánægju manns og andúð. Og sú hugsun
sem leiðir Plótínos áfram er að fegurð efnis sé fengin að láni. En hvað svo?
Fólk sem glímir á víxl við sæta og súra ávexti skynjunarinnar; það góða og
það vonda og finnst lífi sínu vel varið í að eigna sér hið fyrra en skella hurðum
á hið síðara, er líkt og þungu fúglarnir sem hafa samsamað sig um of
jarðlífinu: Þrátt fyrir þá vængi sem náttúran hefur gefið þeim, hefja þeir sig
TMM 1998:1
35