Tímarit Máls og menningar - 01.03.1998, Side 121

RITDÓMAR
líkamlega vinnu sem gefur ekki aðeins
tekjur heldur hefur yfirskilvitlegt gildi.
Jakob gerir að sumu leyti uppreisn þegar
hann neitar að fara í fjölbrautaskólann
og byrjar að vinna í fiskeldisstöðinni.
Vinnan er ekki leiðinleg og þeir Finnur
eiga sér uppáhaldsfiska í kerjunum. Þeir
eru í gæslu- og verndarahlutverkum öf-
ugt við sjómennina, þeir eru eins konar
„fiska-fóstrur“ og starfið kvengert að því
leyti. Jakob hefur valið sér hlutverk, valið
vinnuna, en hann gengur of langt. Hann
byrjar að ýkja hlutverk hins duglega
verkamanns, sefur á vinnustaðnum og
ofleikur hlutverk sitt. Dugnaðurinn sem
hleypur í hann verður of mikill svo að
hið hugmyndalega innihald og blætis-
einkenni vinnunnar í þessu samfélagi
afhjúpast. Foreldrarnir hálfskammast
sín fyrir hann.
Jakob skilur ekki þau efnahagslegu
lögmál sem gera það að verkum að fisk-
eldisstöðin fer á hausinn. I hans augum
er það yfirskilvitlegt, það kemur „spá-
maður“ að sunnan, segist gefa stöðinni
sex mánuði og hálfu ári seinna er henni
lokað. Enginn í þorpinu segist hafa haft
trú á þessu fyrirbæri hvort eð var.
Fjölbrautaskólinn er ungt fyrirbæri
og stúdentsprófið er merkingarlaust sem
slíkt í þorpinu. Þorpsbúar vita vel að
menntamenn „vinna ekki“, skapa engin
verðmæti og fá þar af leiðandi lúsarlaun
sem vonlegt er. Foreldrarnir kunna hins
vegar klisjur aldamótakynslóðarinnar og
beita þeim á unglingana þó að bæði þau
og þeir viti að „mennt er ekki máttur“.
Peningar eru það hins vegar en tengslin
miili menntunar og peninga eru ekki
sjálfsögð. Þorpskrakkarnir eru í bið-
stöðu í fjölbrautinni og þeim leiðist of-
boðslega. Þau vita að í þorpinu eru engin
góð störf fyrir þau og þau verða að taka
stúdentspróf og fara þó að þau langi ekki
burt. Þau geta eiginlega hvorki farið né
verið, hvorki menntast né látið vera að
menntast. Jakob fær hóstakast þegar
hann reynir að segja kærustunni sinni að
hann sé verkamaður. Það er jafn ómögu-
legt fyrir ungu kynslóðina að vera verka-
fólk eins og það er að vera það ekki.
Tilgangsleysið, leiðindin og vonleysið
brjótast út í ofbeldi, fylliríum og
skemmdarverkum hjá ungu kynslóð-
inni. Þau reyna á krampakenndan hátt
að verða gerendur í samfélagi sem hefur
takmarkað pláss fyrir þau. Þau eru gerð
að þolendum, gerð passív, en upprunaleg
merking orðsins „passivus" er „sá sem
verður að þola þjáningu". Allt er svo
staðnað og dauðamerkt að meira að
segja ofbeldið er ekki lengur jafn
skemmtilegt og það var, samkvæmt eldri
systur Jakobs. Ofbeldið hefur innhverfst,
er orðið masókískara og unglingarnir
gangast upp í sjálfsmorðsleikjum sem
minna á dauðadans jafnaldra þeirra am-
erískra í bíómyndum eins og „The
Program“ eða „Trainspotting". En sam-
félagsgreining Snákabana kafar dýpra og
stöðvast ekki hér.
Orðrœðaföðurins
I greininni „Orðræða föðurins" setur
Robert Con Davis (Lars Nylander (ritstj.)
Litteratur & psykoanalys, 1986) fram þá
hugmynd að kjarnaþemu allra bók-
mennta eða ffásagnar séu hliðstæð við
þau meginþemu sálarlífsins sem tengjast
föðurnum og reglu hans. Það sem gerir
texta að bókmenntum, gefur honum
töffa og skírskotun, er sem sagt faðirinn
eða réttara sagt faðirinn „sem tilbúning-
ur“. Davis byggir á sálgreiningu Lacan og
setur fram eftirfarandi fullyrðingar: I
fýrsta lagi má rekja öll vandræði sem
tengjast föðurnum, hvernig sem þau
kunna að vera dulbúin, til fjarveru föð-
urins; í öðru lagi má segja að í hvert skipti
sem faðirinn finnst sé verið að finna
hann aftur; í þriðja lagi birtist upphaf
föðurins aftur í sporum eftir fjarveru
hans. Þessar torræðu fullyrðingar skýrast
vonandi þegar við skoðum hlutverk föð-
urins í Snákabana.
Er hægt að segja að faðir Jakobs í sög-
111
TMM 1998:1