Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2007, Qupperneq 11

9
Tímarit um menntarannsóknir, 4. árgangur 2007
með sínum hætti. Líta má á þessa iðju, að
aðlaga nýja menningarstrauma í Evrópu að
íslensku máli, sem þátt í að þróa og auðga
menningu vestnorræns samfélags. Vestnorræns
í þessu tilviki, þar sem eitt handrita Algorismus
er ritað á norskri norrænu, sem var lítið eitt
frábrugðin íslensku ritmáli um 1300.
Guðbrandur Þorláksson biskup
Guðbrandur Þorláksson Hólabiskup (1541/42–
1627) var valdamesti maður sinnar tíðar á
Íslandi. Hann sat í 56 ár á biskupsstóli og var
umsvifamikill bókaútgefandi og baráttumaður
fyrir hag kirkjunnar. Guðbrandur var fjölfróður
og kunni jafnt skil á fornri menningu sem
nýjustu menntastraumum samtímans.
Á fimmtándu og sextándu öld voru Evrópu-
búar teknir að rannsaka aðra heimshluta.
Siglingar og landmælingar voru því mikilvæg
viðfangsefni fræðimanna. Landfræðileg breidd
var ákveðin eftir hæð pólstjörnunnar eða
sólarhæð, en víða voru til töflur um sólarhæð á
mismunandi tíma. Lengdarákvörðun var mun
vandasamari. Nákvæmar mælingar þurfti til að
átta sig á hnattstöðunni.
Daninn Tycho Brahe (1546–1601) stýrði
bestu stjarnmælingastöð heimsins á eyjunni
Hveðn á Eyrarsundi og mælingar hans tóku
öllum fyrri mælingum fram (Katz, 1993: 372–
373) þótt þær væru framkvæmdar áður en
sjónaukinn kom til sögunnar. Oddur Einarsson,
skólameistari Guðbrands á Hólum um hríð
og síðar biskup, hafði verið aðstoðarmaður
Brahes og Guðbrandur Þorláksson er talinn
hafa átt sjálfur bréfaskipti við Brahe. Kunnátta
Guðbrands í landmælingum var nægileg til að
gera uppdrátt af Íslandi árið 1585 sem entist
sem grunnur að Íslandskortum næstu hundrað
árin. Þó átti Guðbrandur eftir að ákvarða
nánar breiddargráðu Hóla. Nýrri mælingin,
65°44’, mjög nærri hinni réttu, var birt í
almanaki hans, Calendarium, árið 1597 (Einar
H. Guðmundsson, 1996).
Kort Guðbrands biskups var brautryðjanda-
verk og vísaði í sömu veru og verk þeirra
sem fremstir voru í stærðfræðilegum greinum
í heiminum. Kortið stuðlaði að öruggari
siglingum til Íslands en ella og þar með að
tæknilegri og efnahagslegri þróun samfélagsins,
en vitnar einnig um þá viðleitni Íslendinga að
fylgjast með nýjungum evrópskrar menningar
og telja sig til hennar.
Ný heimsmynd var í mótun á þessum
tímamótum. Þar áttu hlut að máli fræðimenn-
irnir Galíleó (1564–1642) og Kepler (1571–
1630), sem hafði verið aðstoðarmaður Tycho
Brahes og erft hið mikla safn Brahes af
mælingum. Mælingarnar renndu stoðum undir
hina nýju heimsmynd og áttu þátt í að staðfesta
hana með stærðfræðilegum hætti. Íslendingar
stóðu þannig nærri mestu vísindaafrekum
heimsins um aldamótin 1600.
Brynjólfur Sveinsson biskup
Brynjólfur Sveinsson Skálholtsbiskup (1605–
1675) er þekktur fyrir margt annað en að
stuðla að stærðfræðimenntun. Hann taldi
sig þó fyrst og fremst skólamann er hann
valdist til biskups, enda hafði hann verið
konrektor í latínuskóla í Hróarskeldu í sjö
ár (Gunnar Harðarson, 1988: 91–92). Helsta
framlag hans til stærðfræðimenntunar var að
ráða eina sérmenntaða kennarann í stærðfræði
og stjörnufræði sem vitað er til að hafi verið
ráðinn að Skálholtsskóla, Gísla Einarsson
(Einar H. Guðmundsson, 1998). Áður en Gísli
kom út til Íslands hafði honum verið falið
að reikna út almanak fyrir Danmörku, verk
sem var aðeins falið færustu stærðfræðingum.
Vitað er til að Gísli mældi stöðu halastjörnu
allnákvæmlega eftir að hann kom til Íslands.
Annars urðu örlög hans, eins og annarra lærðra
manna, að sækjast eftir góðu brauði til að
framfleyta sér og fjölskyldu sinni og var Gísli
þá úr sögunni sem virkur stærðfræðingur. Nú
var öld prentaðra almanaka runnin upp og þar
með voru rök fyrir reikningskunnáttu presta að
nokkru brostin.
Brynjólfur biskup var góður fulltrúi
fornmenntastefnunnar. Hann safnaði fornum
handritum sem tekin voru að týna tölunni
á 17. öld. Hann hafði undir höndum tvö
helstu handrit af Algorismus, GKS 1812
4to, sem hann sendi Friðriki III konungi að
Nokkur tímamót í sögu stærðfræðimenntunar