Tímarit um menntarannsóknir - 01.01.2007, Qupperneq 13

11
Tímarit um menntarannsóknir, 4. árgangur 2007
1804–1805 var enginn skóli í landinu, næst
kom umsókn hans of seint og síðar var hann
orðinn of gamall. Nám Björns var því að
miklu leyti sjálfsnám en hann brautskráðist
með stúdentspróf hjá Geir Vídalín biskupi
árið 1808. Geir biskup gaf honum hinn besta
vitnisburð um kunnáttu í stærðfræði (P. +
B., 1947). Björn sigldi til Kaupmannahafnar
1817 og nam stærðfræði. Einungis var unnt að
brautskrást frá Hafnarháskóla með embættis-
próf í guðfræði eða lögum. Björn stefndi því
ekki að brautskráningu heldur ritaði yfirvöldum
bréf þar sem hann bauð fram krafta sína
sem stærðfræðikennari við Bessastaðaskóla.
Boð hans var þegið og hann hóf 40 ára
starf við Lærða skólann haustið 1822, fyrst á
Bessastöðum en síðan í Reykjavík. Í upphafi
starfs síns sagði Björn:
Til þess að geta lifað, og lifað þægilegu
lífi, verðum vér að nota þau gæði sem guð
hefur oss í náttúrunni fyrirbúið, til að nota
náttúrunnar gæði verðum vér að þekkja hennar
gang ... til að rannsaka hann verðum vér að
reikna hann út ... og höfum vér ekki allir
tækifæri og tómstundir til þess, þá verðum
vér að senda nokkra njósnarmenn út sem
gjöri það fyrir oss. Sérhvör þjóð ætti því að
hafa sína mathematicos til að senda þá út í
náttúruna sem njósnarmenn á undan sér til
að rannsaka hennar leyndardóma og sem vísi
síðan þjóðinni á eftir hvört hún leita skuli til að
finna þau gæði sem í henni eru fólgin (Úr ræðu
Björns við skólasetningu 1822 eða 1823. Björn
Gunnlaugsson, 1993: 54–66).
Björn ræddi ítarlega hvernig stærðfræðin kæmi
að gagni í hernaði, landmælingum, iðnaði ýmiss
konar, byggingu mannvirkja og sjónglerja sem
og í stjörnufræði og arkitektúr. Björn taldi
einnig til kosta stærðfræðinnar glæsileika
hennar og hve skemmtileg hún væri þeim sem
hana iðkuðu, „útgrunduð með sniðugleik“, auk
þess sem hún væri manninum „nytsöm til að
æfa þenkingarkraft hans“ þar sem stærðfræðin
væri hin besta æfing í „lógik“ eða rökfræði.
Það sé vegna þess að hvergi sé „sannleikurinn
í öðrum vísindum svo hægur rannsóknar og so
greinilega aðskilinn frá ósannindunum sem í
mathematík“. Birni var því hugleikið almennt
menntunar- og menningargildi stærðfræðinnar.
Lengst af skipuðust sex árgangar nemenda
Lærða skólans á tímum Björns Gunnlaugssonar
einungis í tvær eða þrjár bekkjardeildir, síðast
fjórar. Tekið var við nýliðum inn í bekkina
á hverju ári, jafnvel í efri bekk ef þeir voru
langt komnir í latínu, þótt lítil væri kunnáttan
í stærðfræði. Samt sem áður var árangur 19
íslenskra nemenda á fyrsta lærdómsprófi við
Kaupmannahafnarháskóla á árabilinu 1847–
1851 ekki síðri í stærðfræði en í latínu og
sögu (Skýrsla um hinn lærða skóla 1851–52),
greinum sem nemendur höfðu allajafna góðan
undirbúning í úr heimaskóla.
Björn Gunnlaugsson studdist við danskar
kennslubækur í kennslu sinni við Lærða
skólann. Árið 1865, þremur árum eftir að hann
hætti kennslu, gaf Hið íslenska bókmenntafélag
út bók hans, Tölvísi. Tölvísi er ítarlegt rit um
reikning og algebru, hið langítarlegasta sem þá
og lengi síðar hafði verið gefið út á íslensku,
en þó var aðeins helmingur ritsins prentaður,
400 blaðsíður. Bókin var aldrei notuð við
kennslu og hún hefur líklega ekki haft mikil
áhrif á framvindu stærðfræðimenntunar
á Íslandi. Merkilegt er þó að taka eftir að
Björn hefur þekkt Algorismus í Hauksbók.
Snemma í bókinni skýrir Björn talnaritun þá
sem almennt tíðkast. Hann segir tölustafina
indverska og vísar í Hauk Erlendsson, höfund
Hauksbókar (Björn Gunnlaugsson, 1865: 4).
Ekki er vitað hvernig Björn hefur haft kynni
af Hauksbók, sem kom fyrst út á prenti 1892–
1896, en tilvísunin vitnar um hin langæju
menningaráhrif þrettándu aldar ritgerðarinnar
Algorismus.
Ástæður þess að Björn Gunnlaugsson var
ráðinn að Bessastaðaskóla voru í upphafi
hagnýtar, skólann skorti kennara til að búa
nemendur sína undir kröfur Hafnarháskóla.
Rök Björns fyrir iðkun stærðfræði vörðuðu
vissulega hagnýtingu hennar en einnig
menningar- og menntagildi.

Nokkur tímamót í sögu stærðfræðimenntunar