Bændablaðið - 08.05.2014, Blaðsíða 27

3LbhI blaðið 8. maí 2014
Rykið mótar
náttúru landsins
Á undaförnum árum hafa verið stundaðar rannsóknir við Landbúnaðarhá-
skólann á ryki í íslenskri náttúru. Þessar rannsóknir hafa tekið til margra
þátta, svo sem sandfoks og rykframleiðni, upptakastaða, tíðni rykatburða og
ferils þeirra frá upptökum. Þær ná einnig til áhrifa ryks á náttúru landsins, en
segja má að ryk eða áfok móti náttúru landsins meira en flestir aðrir þættir.
Rannsóknirnar hafa verið undir stjórn Ólafs Arnalds, prófessors við skólann,
en Pavla Dagsson-Waldhauserova er um það bil að ljúka doktorsnámi á þessu
sviði við HÍ og LbhÍ. Á undanförnum árum hafa nokkrir nemar lokið MS
verkefnum á sviði sandfoks. Rannsóknirnar hafa verið stundaðar í góðum
tengslum við erlenda rannsóknahópa, en gott samstarf er ennfremur við
Landgræðslu ríkisins og Harald Ólafsson prófessor við Háskóla Íslands og
sérfræðing á Veðurstofunni.
Ólafur Arnalds var um það spurður
hvort sandar á Íslandi væru að ein-
hverju leyti sérstakir. Já, það eru þeir
vissulega. Íslenskar sandauðnir eru
stærstu auðnasvæðin þar sem gosaska
er í yfirborðinu, yfir 20.000 km2 á
landinu öllu. Sandar heimsins eru yf-
irleitt kvartssandar eða kalk, eins og
þeir þekkja sem hafa komið til norð-
urhluta Afríku. Efnin í söndunum hér
eru basísk gosefni, sem veðrast mjög
hratt og hafa því mjög mikil áhrif á
umhverfið þangað sem rykefnin berast.
Hér ríkja sérstakar aðstæður þar sem
fer saman mikil gosvirkni, og samspil
jökla og vatns en jökulárnar flytja
fram ógrynni gosefna, auk þess sem
mikið bætist við í einstökum gosum
eins og í gosinu í Eyjafjallajökli. Þá er
veðurfarið nokkuð sérstakt, þar sem
landið er staðsett í braut öflugra lægða,
landið er mishæðótt og stormar eru
afar tíðir, eins og Íslendingar þekkja
vel. Sandfok hér er um margt öflugra
vegna mikils vindhraða og aðstæðna
á yfirborðinu, t.d. mældist hér einn
stærsti fokatburður sem mælst hefur á
jörðinni í kjölfar Eyjafjallagossins, en
þær rannsóknir voru unnar í samstarfi
við Landgræðslu ríkisins.
-Kemur rykið þá af öllu miðhálendinu?
Nei, rannsóknir hafa sýnt að það
eru nokkur svæði landsins sem eru
langsamlega virkust, eins konar
meginuppsprettur og þar má nefna
Mýrdalssand, Skeiðarársand, Mælifells-
sand og svæðið sunnan Langjökuls,
en Dyngjusandur norðan Vatnajök-
uls er trúlega virkasta uppfokssvæði
landsins. Að auki eru margar smærri
uppsprettur sem geta verið býsna áber-
andi í vondum veðrum, t.d. farvegur
Skaftár. Frá öllum þessum svæðum
fýkur gríðarlega mikið efni. Í mestu
stormunum bætast síðan við efni frá
öðrum sandsvæðum og af þeim er
sannarlega nóg.
-Hvað er þetta mikið ryk sem fellur um
landið, er það hættulegt?
Við ætlum að rykið sem berst um
landið mælist í milljónum tonna.
Rannsóknir Pövlu sýna að tíðni
fokatburða á Íslandi sé sambærileg við
það sem gerist á helstu eyðimerkur-
svæðum jarðar, en jafnframt er ljóst að
mjög mikið efni er á ferðinni. Þetta efni
berst um landið allt, frá Vestfjörðum
til Austfjarða, en afar mismikið mikið
eftir fjarlægð frá upptökum og einnig
háð vindafari, því rykið berst að mestu
með þurrum vindum, t.d. aðallega
með norðlægum áttum á Suðurlandi.
Magnið er allt frá nokkrum grömmum
á fermetra á ári upp í það að nema um
kg á m2 næst áfoksupptökum, sem er
gríðarlega mikið. Rykið smýgur alls
staðar, það er von að húsbændur og
hjú þurfi víða að þurrka mikið af í
þurrkatíð sums staðar á landinu. En um
margt eru rykefnin óæskileg fyrir fólk,
því vegna smæðarinnar geta þau haft
mjög slæm áhrif á lungu og heilsufar
almennt, m.a. stuðlað að aukinni tíðni
öndunarsjúkdóma og hjartaáfalla. Og
í raun mætti segja að rykmengun sé
langt yfir heilsuverndarmörkum í mjög
mörgum fokatburðum, sem sést t.d.
vel á mælum Umhverfisstofnunar í
Reykjavík. Það væri full ástæða fyrir
heilsuverndaryfirvöld í landinu að gefa
þessari mengun meiri gaum. Fokið var
raunar sérstaklega slæmt í kjölfar Eyja-
fjallagossins, en mikið fok verður þar
sem fín aska fellur á illa gróið land.
-Þið segið að rykið berist um allt?
Já, en í mismiklum mæli. Strók-
arnir frá helstu uppfoksstöðunum
berast mörg hundruð kílómetra en
mest sest til aftur næst upptökunum.
Miðsuðurland og Norðausturland eru
þau svæði sem virðast fá mest áfok.
En fínustu efnin geta borist þúsundir
kílómetra yfir höfin og til Evrópu og
Grænlands. Rykmengunin stuðlar
að örari bráðnun jökla, enda endur-
varpar svört askan litlu sólarljósi. Það
hefur m.a. komið í ljós í tilraunum
með íslenskan sand á snæviþöktum
tilraunareitum í Lapplandi. Fokefni
frá Íslandi hafa líklega töluverð áhrif
á veðurþætti, sem og vistkerfi sjávar
umhverfis landið, en það hefur lítið
verið rannsakað. Pavla er einnig að
rannsaka ferla foksins og m.a. eru
ummerki um fokefni sem hafa borist
alla leið til Tékklands.
-En hver eru áhrifin á gróður og jarð-
veg? Eru þau slæm?
Þessi fokefni, ásamt gjósku sem fellur
í eldgosum, eru móðurefni jarðvegsins
á Íslandi. Rannsóknir sýna að margir
þættir sem hafa áhrif á frjósemi mold-
arinnar stýrast af magni áfoksefnanna
auk þess sem jarðvegur er þykkastur
þar sem áfokið er mest. Rannsóknir
sem Tómas Grétar Gunnarsson við
HÍ hefur unnið í samstarfi við okkur
hjá LbhÍ sýna að sá þáttur sem einna
helst skýrir þéttleika varpfugla er
magn áfoksefna. Fuglar eru afskap-
lega næmur mælikvarði á frjósemi
vistkerfa. Ástæðan fyrir þessu er ör
veðrun áfoksefnanna sem losar um
ýmis næringarefni og viðheldur sýru-
stigi jarðvegsins. Þannig er jarðvegur
súrastur á svæðum sem fá minnst áfok,
t.d. hlutar Vesturlands og Vestfjarða.
Hæfilegt áfok er sem sagt mjög til bóta
fyrir vistkerfi landsins.
-Framtíðin?
Við erum að efla samstarf okkar við
erlenda og innlenda aðila með það að
markmiði að auka þekkingu okkar á
foki á Íslandi og áhrif á vistkerfi og
andrúmsloft. Þetta er spennandi við-
fangsefni, en ennfremur afskaplega
mikilvægt því það eru svo margir
þættir í náttúru landsins sem skýrast
af þessu foki. Jafnframt er mikilvægt
að huga betur að áhrifum foksins á
mannfólkið í landinu.
Útbreiðsla byggs Íslandi
Erfðir og umhverfi
Aukin útbreiðsla korntegunda í
norðurátt frá kjörlendum krefst
aðlögunar að nýjum aðstæðum og
þetta krefst breytileika í erfðaefni
plöntunnar. Norðlægur landbún-
aður, sem einkennist af stuttu og
köldu vaxtartímabili, langri ljóslotu
auk hættu á frosti seint að vori og
snemma hausts, telst enn þann dag
í dag vera á mörkum byggræktar.
Doktorsverkefni Magnusar Görans-
sonar fjallar einmitt um ofangreint,
en Magnus vinnur þetta jöfnum
höndum við Landbúnaðarháskóla
Íslands og háskóla í Noregi.
Á undanförnum árum hefur bygg-
rækt aukist umtalsvert á Ís-
landi samfara bættum veður-
skilyrðum og ágætum árangri
í kynbótum. Við kynbætur
á íslensku yrkjunum hefur
verið leitast við að auka flýti
og þroska við lágt hitastig,
en kynbæturnar byggja á
norrænum, færeyskum og skoskum
yrkjum.
Íslensku byggyrkin eru þó mun
fljótari við íslenskar aðstæður en
fljótustu yrkin sem notuð voru við
kynbæturnar og því áhugaverður efni-
viður til rannsókna á samspili um-
hverfis og erfðaþátta sem tengist flýti.
Þær breytingar sem spáð er
að verði á veðurfari á næstu
áratugum munu verða þess
valdandi að norðlæg rækt-
arlönd munu gegna sífellt
mikilvægara hlutverki í fæð-
uframleiðslu þjóða heims-
ins. Kynbætur nytjaplantna
munu því í auknum mæli miða að
því að færa ræktun norðar og þar
mun þekking á erfðum flýtis gegna
mikilvægu hlutverki. Rannsóknir á
íslensku byggyrkjunum verða í þessu
samhengi mikilvægt innlegg til hags-
bóta fyrir jafnt íslenska ræktendur
sem erlenda.
Fengu nýsköpunar-
verðlaun forseta Íslands
Hjólaleiðir á Íslandi, verkefni unnið
af Evu Dís Þórðardóttur úr Háskól-
anum í Reykjavík og Gísla Rafni
Guðmundssyni úr Háskólanum í
Lundi, hlaut Nýsköpunarverðlaun
forseta Íslands fyrr á þessu ári. Gísli
Rafn útskrifaðist með BS gráðu af
umhverfisskipulagsbraut LbhÍ vorið
2012. Hann stundar nú nám í sjálf-
bærri borgarhönnun við háskólann
í Lundi í Svíþjóð.
Framhaldsnám
er vaxandi við
skólann
Framhaldsnámi hefur vaxið fiskur um
hrygg við skólann. Nú stunda rúm-
lega 20 nemendur rannsóknatengt
meistaranám og annar eins fjöldi
er í meistaranámi í skipulagsfræði.
Doktorsnemar eru átta og vinna að
fjölbreyttum verkefnum á verksviði
skólans.
Myndin er tekin af samnorrænni byggtilraun í landi Korpu í Reykjavík sumarið
2012. Þarna var verið að skoða breytileika í vaxtarlagi og fræþroska í 180
bygglínum. Breytileikinn er svo notaður til tengslagreiningar á milli svipgerðar
og arfgerðar. Mynd: Magnus Göransson
Tilraunir með
áhrif ljóss á
uppskeru
Vetrarræktun í gróðurhúsum á Ís-
landi er algjörlega háð lýsingu. Við-
bótarlýsing getur því lengt uppskeru-
tímann og komið í stað innflutnings
að vetri til. Fullnægjandi leiðbein-
ingar vegna ræktunar á papriku og
tómötum eru ekki til staðar og þarfn-
ast frekari þróunar. Á Íslandi er vikur
einna mest notaða rótarbeðsefnið.
Flestir ræktendur notast við óá-
græddar plöntur, þ.e. plöntur sem vaxa
á eigin rót.
Frá árinu 2009 hafa verið gerðar
tilraunir í tilraunagróðurhúsi Land-
búnaðarháskóla Íslands að Reykjum
með tómata og papriku og prófuð áhrif
ljóss á uppskeru og hvernig megi auka
uppskeru og framlegð. Rannsóknar-
verkefnið var unnið í samvinnu við
garðyrkjuráðunauta Bændasamtaka
Íslands, ylræktarbændur og HAMK
University of Applied Sciences í Finn-
landi.
Verkefnið hefur notið stuðnings
Sambands garðyrkjubænda og verk-
efnisstjóri er Christina Stadler.
Dyngjusandur