Skírnir - 01.01.1982, Page 204

202
HELGI ÞORLÁKSSON
SKÍRNIR
hugmyndum og viðhorfum er hann talinn eiga skylt við annaiistana frönsku.
Hann gerir ráð fyrir allfastri skipan landskuldar, verðreikninga, búskapar-
hátta og eignarhalds í Noregi út allar miðaldir.
Danskir og sænskir sagnfræðingar vilja fara varlega í að nota endingar
bæjarheita til aldursákvörðunar. Svíar telja að of miklar breytingar hafi orð-
ið á skipan eignarhalds, landskuldar og skatta í Svfþjóð til að vitneskja
um þessi atriði á 1G. öld geti gefið marktæka vitneskju um sömu atriði á
hámiðöldum (39, 44, 76). Þeir láta sér því nægja beinar ritaðar miðaldaheim-
ildir, svo langt sem þær ná, og nota heimildir frá 16. öld aðeins retróspek-
tíft fyrir síðmiðaldir (15. öld). Hefur Svíum veist örðugt vegna skorts not-
hæfra heimilda að gefa heildarmynd af byggð og þróun hennar. Norðmenn
hafa hins vegar ekki látið skort samtímaheimilda aftra sér, hafa tekið áhættu
með því að styðjast við líkur og þagnarrök í því skyni að geta svarað spurn-
ingum um umfang byggðar og ástæður eyðingar. Svíar hafa í staðinn Iagt
áherslu á ýmsa almenna þætti byggðarsögu og á athugun á endumýjaðri
byggð á 16. öld (45-47).
í tilteknu héraði í Noregi reyndist eyðing hafa orðið 70% skv. athugun
Norðmanna sem brugðu á leik og beittu aðferðum að hætti Svía í sama
héraði og fengu þá út 46,3% (104).
Hvorir komast nær sannleikanum? E. t. v. geta athuganir á Islandi veitt
vitneskju um það. Hér á landi var norsku aðferðinni beitt í breyttri mynd
undir forystu Björns Teitssonar. Björn athugaði byggðarhámark í Suður-
þingeyjarsýslu á 14. öld og bar saman við upplýsingar máldaga frá 1318 og
1394 um fjölda bæja sem af voru greiddir heytollar og lýsistollar.l Auk
þeirra býla sem getið var í byggð í ritheimildum á 14. öld voru talin örugg
14. aldar býli þau sem eru á 60 hundraða jörðum, og býli sem voru byggð skv.
ritheimildum fyrir 1300 og aftur á 15. öld Þessi býli fengu öll tíu stig en með
níu stig (næstum örugg) voru talin býli á 30—59 hundraða jörðum, býli sem
voru byggð á 15. öld og loks þau sem voru byggð fyrir 1300 og aftur tal-
in til byggðra býla 1500—1570. Út úr þessu fást 182-J-69 eða alls 251. Enn
voru í þriðja flokki með sjö stig býli sem hugsanlega voru í byggð á 14. öld
skv. ákvcðnum kennimörkum, 28 talsins. En tollskyld býli (lögbýli) skv. mál-
dögum um 1318 voru sem næst 280, en um 1394 nálægt 270, skv. niðurstöðum
Björns.
Niðurstöður Árna Indriðasonar fyrir austanverðan Skagafjörð eru svip-
aðar, máldagar sýna 162 tollbýli um 1318 þar sem eiga að vera mest 155 skv.
stigakerfi (norsku aðferðinni breyttri).2 Gefur Árni þó býlum með heitum
sem hafa endinguna -staðir tíu stig en Björn sleppir þeim alveg.
Þessi samanburður sýnir að unnt á að vera að fá marktækar niðurstöður
l Björn Teitsson: Bosetning í Suðurþingeyjarsýslu 1300-1600. En punkt-
undirsökelse undir Det Nordiske ödegárdsprosjekt (1978). [Fjölrit]
- Árni Indriðason: Þróun byggðar í austanverðum Skagafirði á miðöldum
[Kandidatsritgerð (1976), í handriti].