Skírnir - 01.01.1982, Side 216

214 ÓLAFUR JÓNSSON SKIRNIR
ur sem mest úr verkinu. Allt er þetta í ætt við formgerð leikrita.
En leikrit eru ekki hlutlæg, þótt epískur sögumaður sé horfinn eða
sjónarhorn þess takmarkað við leiksviðið, frekar en hin svonefnda
hlutlæga frásagnaraðferð. Það er óumdeilanleg staðreynd, að höf-
undur skáldverks getur aldrei horfið úr verki sínu, einfaldlega vegna
þess að hann er skapari þess. Hann velur efnið, persónur og síðast
en ekki síst hugmyndalegt innihald þess, og gildir það jafnt um
skáldsögur sem leikrit. Hér er því ekki um að ræða grundvallarmun
heldur stigsmun. (12—13)
Hér er ýmsu blandað sarnan með ansi hæpnu móti og þá einkum hug-
myndum um „sögumann" og „höfund í verkinu" sem greinanlegar stærðir
í skáldsögum og leikritum. Undarleg bábilja að láta sér detta í hug að
„epískur sögumaður" geti nokkru sinni horfið með öllu á braut úr skáld-
sögu, þótt návist sögumanns sé vissulega með ýmsu móti háttað í margs-
konar skáldsögum. Saga er alltaf sögð og því má jafnan greina sögu-
mann að starfi í textanunr, beint eða óbeint. Saga verður ekki leikrit þótt
hún sé sögð í eintómum samtölum sem dæmi eru til. Leikrit er hinsveg-
ar ævinlega ætlað til leiks, merking þess umfram allt sjónræn og verkleg,
fólgin ekki bara í orðræðum heldur í sýnilcgri mynd, athöfnum og öllum
viðskiptum fólksins á sviðinu, atburðum og umhverfi leiks. Eins og leiktext-
inn mælir fyrir um þetta allt. Ætli sé ekki einfaldast að segja að leikstjóri
taki á sig í sýningu leikrits hlutverk sögumanns i skáldsögu og túlki þann
veg efni þess fyrir áhorfandanum.
Höfundurinn í verkinu er hinsvegar ævinlega fólginn á bak við textann,
hvortheldur er í skáldsögu eða leikriti, og verður að túlka sig til hans.
Hann birtist okkur í heildarmerkingu texta, öllum þeim úrkostum skiln-
ings sem textinn geymir. Ekkert er unnt að gera á leiksviði nema leik-
textinn að minnsta kosti heimili það. Það er verkefni leikstjóra og leik-
hóps að ráða eða túlka þá forsögn sýningar sem geymist í hinum dýpri
merkingarlögum eða „djúpgerð" leikrits á bak við bókstaflega merkingu
textans. Skapa á ný í hverri sýningu, eftir því sem liðsafli og tæknigeta leyf-
ir á hverjum tíma, heim sem höfundurinn í verkinu segir fyrir um bæði
beinlxnis og óbeinlínis.
Þetta varðar gamalt og gilt deiluefni bókmennta- og leikhúsmanna um
hlutdeild leiktexta í leiksýningu og um það að endingu hvort list leikarans
sé umfram allt „túlkun" eða „sköpun". Auðvitað er leiktextinn, orðræðan
á sviðinu aðeins einn þáttur miklu margbreyttari efniviðar í hverri leik-
sýningu. En að vísu er leiktextinn, leikritið uppistöðuþáttur sýningar, aðr-
ir efnisþættir ráðast af honum, mótast af og lúta að endingu hugmynda-
legri forustu sem textinn geymir og veitir ef eftir er gengið. Deilur um
túlkun og sköpun virðast á hinn bóginn snúast um keisarans skegg. Leik-
ari skapar úr efniviði sem hvert gefið leikrit og hans eigin lífsreynsla,
leikbókmenntir og leikhefð lætur honum í té. A sama máta og skáldið túlk-