Skírnir - 01.09.1992, Side 76

338
DAVÍÐ ERLINGSSON
SKÍRNIR
ist að leggja frá sér rangan sjálfsagðan hlut eða trú, og við því að
spurt sé þeirra spurninga sem koma okkur til endurskoðunar. Án
slíkra spurninga er hætt við að sjálfsögðu hlutirnir - rangir sem
réttir - reynist okkur torfundnir.
Mannbœtandi áhrif bókmennta
Mikið af því sem oft er kallað mannbætandi áhrif bókmennta og
annarra mennta er fólgið í því að þær setja fyrir okkur slíkar
spurningar með því að láta (sanna eða skáldaða) sögu fást við þær
og sögupersónur lifa (eða farast af) viðureign við þær. Við setjum
okkur í spor þessara persóna þegar við látum sögu grípa okkur,
og þær verða sá annar maður sem í okkur býr og sem við þurfum
að viðurkenna, viðgangast og samsama okkur til þess að verða
heilli manneskjur. Ef við getum sem áheyrendur 1. sögu og sem
sjálfsvera 2. sögu komizt hjá því að lenda í sjálfs-hremmingum
mannsins í 3. sögu, sem vitanlega er veruleikafrásaga, þá er vel
farið. Þá nýtist okkur sögupersónan (úr öðrum heimi en okkar)
sem annar maður okkar sjálfra, sem okkur tekst að viðgangast og
sættast við fyrir tilstuðlan sögunnar. Líklegt er að við losnum þá
við eitthvað af meinlegum sjálfsögðum hlutum okkar um leið.
Sjálfsagt verður þetta oft án þess að við gerum okkur það ljóst. Þá
er von til að við sleppum að minnsta kosti að einhverju leyti við
hremmingar mannsins í 3. sögu, og þarf varla að benda á, að lík-
lega er þetta höfuðgildi og hlutverk skáldaðra sem sannra frá-
sagna í lífinu. Annars getur þrautin orðið þyngri að losna úr viðj-
um sjálfsögðu hlutanna í sjálfum sér; ef til vill hefur enginn spurt
réttra spurninga til að koma okkur til þeirrar endurgerðar sjálfs-
sögu og sjálfsmyndar sem við þurftum. I nútímaþjóðfélaginu hafa
sálarfræði og sálgreining komið til sögunnar, reyna að spyrja
réttu spurninganna og ganga að því leyti í spor bókmennta sem
sögu-aðilar í lífinu. Sálgreiningin leitast við að gera það sem
menntirnar hafa alltaf gert, að leiða manninn sem spurull spegill á
vit þeirra spurninga og efna sem veita honum færi á sjálfsgrein-
ingu og hugarþroskun. Oft er þessi þraut svo þung - með eða án
sögu eða sálgreinis - að allt verður að láta fyrir lausnina. Það er
varla tilviljun að sagan af Ödipusi kóngi hjá Sófóklesi hefur orðið
langmikilvægasta dæmisaga sálgreiningarfræðinnar. Þegar Ödipus