Skírnir - 01.09.1992, Qupperneq 87

SKÍRNIR
SÓLIN, HELLIRINN OG HUGSANIR GUÐS
349
glæsilegur en ekki að sama skapi einhlítur. Ekkert lát var á því að
hugvitsamlegar en þó gerólíkar kenningar kæmu fram. Þetta hlaut
að verða til þess að hugsandi menn stöldruðu við og spyrðu
hvort ekki hefði eitthvað farið úrskeiðis, hvort ekki gæti hugsast
að eitthvað væri bogið við sjálfa viðleitnina við að höndla algildan
sannleika: ef til vill var verkefnið mönnunum ofviða, ef til vill var
enginn algildur sannleikur til. I öðru lagi hafði sú hugmynd kom-
ið fram að siðferðisefni væru mannasetningar, samkomulagsat-
riði. Ymislegt var ólíkt í siðferði ólíkra ríkja og þjóða og eðlileg-
ust skýring á þessu gat virst sú að venjur, siðir og samkomulag
hefðu þróast með ólíkum hætti á hverjum stað. Þessi afstaða birt-
ist til dæmis í máli Þrasýmakkosar í fyrstu bók Ríkisins. Engin
augljós leið blasti við upp á einhvern hlutlausan sjónarhól þaðan
sem dæma mætti um gildi ólíks siðferðis án þess að ganga að ein-
hverju tilteknu siðferði vísu. Því varð einhvers konar afstæðis-
hyggja um siðferði næsta álitlegur kostur. Hugmyndin um að
gott og illt, rétt og rangt væru samkomulagsatriði var jafnvel svo
máttug og heillandi að sumir freistuðust til að yfirfæra hana á
önnur svið. Gat ekki verið að flestar, kannski allar skoðanir okk-
ar væru samkomulagsatriði með áþekkum hætti og siðferðið?
Frummyndakenningin er viðbrögð við þessari stöðu mála.
Platon ætlar frummyndunum einmitt að vera slíkir algildir mæli-
kvarðar sem geri okkur kleift að fella algilda dóma. Til að sjá
hvernig hann hugsar sér að þær virki sem algildir mælikvarðar
getum við fyrst hugsað okkur litaspjald eins og notuð eru í máln-
ingarbúðum. Segjum að ég hafi áhuga á að vita hvort tiltekinn lit-
ur sem ég er með sýnishorn af sé beinhvítt eða ekki. Ég fer út í
byggingavöruverslun og ber sýnið saman við litaspjald sem ég
finn þar. Á spjaldinu sé ég margs konar liti og undir hverjum
þeirra stendur hvað hann heitir. Liturinn sem ég sé á spjaldinu er
mælikvarði minn eða viðmið: sé sýni mitt eins og liturinn sem
merktur er „beinhvítt" á spjaldinu eða mjög líkt honum, þá ætla
ég að sýnið sé beinhvítt. Frummyndirnar virka að sumu leyti með
áþekkum hætti. Ef ég vil vita hvað er hvað, þá horfi ég á frum-
myndirnar. Og frummynd hringsins til dæmis er hringurinn upp-
málaður eins og liturinn á spjaldinu er hið beinhvíta uppmálað.
En hér er líka margvíslegur munur. I fyrsta lagi sá augljósi munur