Skírnir - 01.09.1992, Qupperneq 112

374
MAX HORKHEIMER
SKÍRNIR
glatast. Jafnt rómantískir sem framsæknir höfundar hafa fjallað
um hina tvíeinu sigurgöngu vísinda og tækni í verkum sínum.
Paul Valéry reifaði þetta efni mjög skilmerkilega fyrir skömmu.
Hann segir frá því þegar hann á barnsaldri var tekinn með í leik-
hús til að sjá ævintýraleikrit. Þar var drengur ofsóttur af illum
anda, sem ekki skirrðist við að beita öllum þeim djöfullegu klækj-
um sem hugsast gátu til að skelfa drenginn og ná á honum tangar-
haldi. Þegar hann var háttaður sótti andinn jafnvel að honum með
vítislogum og árum. Herbergið virtist skyndilega umbreytast í
úthaf og sængin í segl. Varla var einn árinn horfinn þegar annar
birtist. Að lokum hættu þó þessar ógnir að hafa áhrif á unga
áhorfandann og þegar þessi djöflagangur virtist ætla að upphefj-
ast á nýjan leik, hrópaði hann: „Byrjar nú þessi asnaskapur aft-
ur“. Valéry klykkir út með því að segja að einn daginn gæti
mannkynið sýnt sömu viðbrögð við uppgötvunum vísindanna og
furðuverkum tækninnar.
Ekki eru allir heimspekingar - og síst af öllu sá sem þetta ritar
- sammála bölsýnislegu viðhorfi Valérys til vísindalegra framfara.
En hitt er rétt að hvorki árangur vísindanna sem slíkur né endur-
bætur á framleiðsluaðferðum iðnaðarins jafngilda raunverulegum
framförum mannkynsins. Á því leikur enginn vafi að efnisleg, til-
finningaleg og andleg eymd manna getur vaxið þrátt fyrir fram-
farir í vísindum og iðnaði. Vísindi og tækni eru einungis hlutar af
samfélagsheildinni og það er vel hugsanlegt að þrátt fyrir allar
framfarir á þessum tilteknu sviðum, fari öðrum hlutum heildar-
innar, jafnvel heildinni sjálfri, aftur: að mannfólkið eigi við sífellt
meiri eymd og óhamingju að stríða, að einstaklingurinn þurrkist
út sem slíkur og þjóðirnar stefni í glötun. Við eigum því láni að
fagna að búa í landi [Bandaríkjunum] þar sem landamæri sem
gætu orðið tilefni styrjalda hafa verið afnumin yfir hálfa heims-
álfu. En í Evrópu hækkuðu tollmúrarnir í sífellu á sama tíma og
samgöngutækin urðu hraðskreiðari og betri, fjarlægðirnar
skruppu saman og lífsvenjur urðu líkari. Þjóðirnar vígbjuggust af
kappi og samskipti ríkjanna sem og innanlandsaðstæður þróuðust
sífellt nær styrjaldarástandi, þar til stríðið braust að lokum út.
Þessar aðstæður urðu jafnframt alls ráðandi í öðrum heimshlut-
um og enginn veit hvort og hve lengi afgangurinn af heiminum er