Skírnir - 01.09.1992, Side 113

SKÍRNIR
HLUTVERK HEIMSPEKINNAR
375
fær um að halda velli gegn afleiðingunum í öllu þeirra veldi. Það
er ekkert því til fyrirstöðu að skynsemishyggja á afmörkuðum
sviðum fari saman við almenna andskynsemishyggju. Athafnir
einstaklinga sem með réttu eru taldar skynsamlegar og nytsam-
legar í daglegu lífi geta reynst til óþurftar, já skaðlegar fyrir sam-
félagið. Þess vegna er rétt að minnast þess á tímum eins og nú eru,
að hinn besti vilji til að skapa eitthvað nytsamlegt getur haft þver-
öfug áhrif - einfaldlega af því að þessi vilji er blindur gagnvart því
sem er handan við mörk sérgreinar hans eða starfs, af því að hann
einblínir á það sem liggur beinast við og misskilur þess rétta eðli,
sem einungis er hægt að skýra í víðara samhengi. Orð Nýja testa-
mentisins, „þeir vita ekki hvað þeir gjöra“ eiga einungis við ill-
virkja. Ef þessi orð eiga ekki að gilda fyrir mannkynið allt má
ekki einskorða hugsunina við sérfræði og það að læra eitthvert
nytsamlegt starf - slík hugsun lýtur þeim efnislegu og vitsmuna-
legu forsendum sem alla jafna teljast sjálfsagðar og sem þröngva
mannlegum tilgangi inn í þau hversdagslegu tengsl sem verða til
og er viðhaldið nánast í blindni.
Þess var áður getið að ávallt ríkti spenna milli heimspekinnar
og veruleikans og að sú spenna væri ekki sambærileg við það and-
streymi sem vísindin mæta stundum af hálfu samfélagsins.
Ástæða þessa er sú að heimspekileg hugsun er ekki endaslepp,
heldur freistar hún þess að ná haldi á öllum þeim þáttum tilver-
unnar sem yfirleitt er litið á sem óviðráðanleg öfl eða eilíf lögmál.
I réttarhöldunum yfir Sókratesi var einmitt um þetta að tefla.
Gegn þeirri kröfu að hlýðnast hinum guðlegu siðaboðum og laga
sig skilyrðislaust að fornhelgum hefðum, hélt hann því fram að
mennirnir ættu að gera sér ljósa grein fyrir forsendum breytni
sinnar og ráða örlögum sínum sjálfir. Guð mannsins byggi í hon-
um sjálfum, nefnilega í skynsemi hans og vilja. Nú á tímum er
ekki lengur deilt um guði í heimspekinni, en heimsástandið er
ekki síður alvarlegt en á dögum Sókratesar. Við féllumst á þetta
ástand, ef við kysum að halda því fram að sættir hefðu tekist milli
skynseminnar og veruleikans og sjálfræði manna væri tryggt í nú-
tímasamfélagi. Heimspekinni er ekki fært að fella neinn slíkan
dóm og einmitt þess vegna er hún ekki síður mikilvæg nú en fyrr-
um.