Skírnir - 01.09.1992, Síða 122

384
MAX HORKHEIMER
SKÍRNIR
um hefur framvinda sögunnar skipað heimspekinni í brennidepil
samfélagsveruleikans og samfélagsveruleikanum sömuleiðis í
brennidepil heimspekinnar.
Vert er að gefa sérstakan gaum þeim mikilvægu umskiptum
sem orðið hafa í þessu efni frá tímum hinnar sígildu fornaldar.
Platon hélt því fram að Eros (ástarhvötin) gerði hina vitru hæfa
til að öðlast þekkingu á frummyndunum. Þannig tengdi hann
þekkinguna ákveðnu siðferðilegu eða sálrænu ástandi, sem í
grundvallaratriðum getur verið til staðar á hvaða sögulega tíma
sem er. Þess vegna leit hann jafnframt svo á að ríkishugmynd sín
væri ekki bundin við ákveðin söguleg skilyrði, heldur væri þar
um að ræða eilífa skynsemishugsjón. Samræða Platons um lögin
(Nomoi) var í raun málamiðlun, tímabundið millistig, sem á eng-
an hátt hnikaði hinni eilífu skynsemishugsjón. Ríki Platons er
staðleysa (útópía) í líkingu við þær sem útmálaðar hafa verið allt
frá byrjun nýaldar og framá okkar daga. En útópían er ekki leng-
ur það form sem hæfir heimspekilegri umfjöllun um samfélags-
vandann. Menn hafa gert sér ljóst að mótsagnir hugsunarinnar
verða ekki leystar með hreinni fræðilegri íhugun. Þar þarf að
koma til ákveðin söguleg þróun sem við getum ekki hlaupið frá
með hugsuninni einni. Þekking á sér ekki einungis sálfræðilegar
og siðferðilegar forsendur, heldur jafnframt samfélagslegar. Það
er hvorki skynsamlegt né fullnægjandi að lýsa fullkomnu stjórn-
arfari og byggja slíka lýsingu á hugmyndum einum.
í stað útópíunnar sem hátinds allra heimspekikerfa kemur því
fræðileg lýsing á þeim raunverulegu aðstæðum og tilhneigingum
sem geta leitt til betra mannlífs. Þetta hlýtur að hafa víðtæk áhrif
á innviði og þýðingu heimspekinnar. Nútímaheimspeki tekur
undir það háleita sjónarmið heimspekinga fornaldar að þroska-
möguleikar mannkynsins séu miklir og bjartsýni sé réttlætanleg
með tilliti til þeirra hæfileika sem mennirnir búa yfir. Mestu
hugsuðir sögunnar vísa þeirri staðhæfingu allskostar á bug að
menn séu í eðli sínu óhæfir til að lifa góðu lífi og búa sér ákjósan-
legustu samfélagsaðstæður. I því sambandi nægir að minna á hin
fleygu orð Kants um útópíu Platons: „Ríki Platons hefur löngum
verið haft í flimtingum sem dæmigerðir draumórar um fullkomið
samfélag, sem einungis geti þrifist í heilabúi hins veruleikafirrta