Skírnir - 01.09.1992, Side 124

386
MAX HORKHEIMER
SKÍRNIR
um hugsjónum og markmiðum samtímans. Þessu fylgir að kom-
ast fyrir uppruna fyrrnefndra hugsjóna og markmiða, greina á
milli yfirborðsins og þess sem undir býr og rannsaka undirstöð-
urnar; í stuttu máli að öðlast raunverulegan skilning á veruleikan-
um. Þótt Hegel hafi kennt okkur margt var andúð á þeim sér-
stöku þjóðfélagsaðstæðum sem hann lifði við svo fjarri honum,
að Prússakonungur kallaði hann til Berlínar til að innræta stúd-
entum hlýðni við yfirvöld og gera þá ónæma fyrir pólitísku and-
ófi. Hegel lagði sig allan fram að þessu leyti og lýsti því yfir að
prússneska ríkið væri „veruleiki siðgæðishugsjónarinnar" á
jörðu. En vegir hugsunarinnar geta verið sérkennilegir. Til að
réttlæta prússneska ríkið varð Hegel að kenna nemendum sínum
að sigrast á einsýni og takmörkunum hversdagslegrar skynsemi
og efla með þeim skilning á gagnkvæmum tengslum hugsunar og
veruleika. Að auki varð hann að kenna þeim að skilja flókna og
mótsagnakennda gerð sögunnar, grafast fyrir hugmyndir um
frelsi og réttlæti í lífi þjóða og átta sig á að þjóðfélög líða undir
lok þegar grundvallarlögmál þeirra eru úr sér gengin og skapast
hefur frjór jarðvegur fyrir ný samfélagsform. Sú staðreynd að
Hegel varð að skóla nemendur sína í heimspekilegri hugsun hafði
þegar fram í sótti tvíbentar afleiðingar fyrir prússneska ríkið.
Þegar til lengdar lét reyndist þessi tilsögn skaðlegri fyrir hið aft-
urhaldssama ríki en sú gagnsemi sem hlaust af því formlega lofi
sem á það var borið. Skynsemin er veikur bandamaður aftur-
haldsins. Ekki voru tíu ár liðin frá dauða Hegels (óskipað var í
embætti hans þann tíma), þegar Prússakonungur kallaði til eftir-
mann til þess að uppræta „drekasæði hinnar hegelsku algyðistrú-
ar“ og berjast gegn „uppvöðslusemi og ofstæki lærisveina hans“.
Því verður ekki haldið fram að þeir heimspekingar sögunnar
hafi í raun verið framsæknastir sem gagnrýndu flest og glaðbeitt-
astir veifuðu einhverskonar stefnuskrám. Svo einfalt er málið
ekki. Heimspekikenningar eru jafnan marghliða og hver þessara
hliða getur haft hin aðskiljanlegustu söguleg áhrif. Það gerist ekki
nema á mjög óvenjulegum tímum, eins og á dögum frönsku upp-
lýsingarinnar, að heimspekin verði beinlínis að pólitísku baráttu-
tæki. Á því tímabili tengdu menn orðið heimspeki ekki einkum
við rökfræði og þekkingarfræði, heldur við árásir á klerkaveldi og