Skírnir - 01.09.1992, Page 153

SKÍRNIR
HVERJIR EIGA FISKINN?
415
ar náttúrugæða þarf ekki að jafngilda eignarrétti á landi. Það get-
ur vel farið saman að einn maður eigi til dæmis rétt á að beita þar
fé, en aðrir hafi rétt til að höggva þar skóg. Réttur Tungnabænda
til að beita fé í Hvítárnesi útilokar ekki að aðrir megi tjalda þar
næturlangt án þess að spyrja þá leyfis. Svipaða sögu má segja um
ýmsa aðra auðlindanotkun. Víða hafa bændur veiðiréttindi í ám
en þessi réttur jafngildir ekki eignarrétti yfir ánum. Aðrir geta til
dæmis tekið drykkjarvatn úr þeim án þeirra leyfis. Veiðirétturinn
er aðeins réttur til tiltekinnar notkunar.
En hvenær verður svona réttur til notkunar að svo víðtækum
einkaeignarrétti að mönnum leyfist að útiloka aðra frá því að
nýta sömu auðlind? Hvað þarf til að landnámsmaður megi girða
jörð sína af og banna öðrum umferð um hana? Hvaða skilyrði
þarf silungsveiði í vatni að uppfylla til að veiðiréttarhafi megi
banna öðrum umferð um vatnið? Undir hvaða kringumstæðum
mega bændur sem beita fé á úthaga banna öðrum að reisa þar
sumarbústaði?
Gildandi reglur um þessi efni hafa mótast á ótal vegu af hefð,
samningum og lagasetningu. Ég held þó að hægt sé að benda á
eina meginhugsun sem fangar það besta í þessum reglum og orða
siðferðileg viðmið um hvað telja má sanngjarnt.
Þeir sem eiga hefðbundinn rétt á að nýta beitiland á afréttum
eiga yfirleitt ekkert með að banna öðrum að ganga þar um með
bakpoka og slá upp tjaldi yfir nótt. En bændur hafa samt fullan
rétt til að banna fólki að tjalda á túninu hjá sér. Þetta er vegna
þess að það er vandræðalaust að beita fé á afrétt þótt fáeinir
göngugarpar fari þar um en það er illmögulegt að heyja tún sem
jafnframt er tjaldstæði. Reglurnar takmarka umgang að því marki
sem þarf til að bændurnir geti nýtt landið á þann hátt sem þeir
eiga hefðbundinn rétt til.
Fyrr á öldum datt líklega engum í hug að banna umferð um
jarðir sínar því það var engin hætta á að hún kæmi í veg fyrir eðli-
legar landnytjar. Nú til dags er sjálfsagt að takmarka umferð um
bújarðir og beitilönd því annars væru einhverjir vísir til að riðlast
þar um á jeppum og spilla gróðri.
Þetta held ég að sé almenna reglan. Þegar menn hafa skapað
sér hefðbundinn rétt til nýtingar einhverra náttúrugæða þá mega