Skírnir - 01.09.1992, Side 176

438
SIGURÐUR LÍNDAL
SKÍRNIR
í framhaldi af þessu segir Bjarni Benediktsson að skipun utan-
þingsstjórnarinnar hafi jafngilt afsetningu ríkisstjóra á stjórn
Ólafs Thors sem fyrir var sem starfsstjórn.16
Annað dæmi sem hafa má sem fordæmi um stöðu forsetaemb-
ættisins er svokallað „Ríkisstjórabréf“ Sveins Björnssonar sem
barst forseta sameinaðs Alþingis 21. janúar 1944 þegar verið var
að undirbúa stofnun lýðveldis. Þar lagði ríkisstjóri til, algerlega
að eigin frumkvæði, að efnt yrði til sérstaks þjóðfundar til að
setja lýðveldinu stjórnarskrá. Með álitsgerð lýðveldisnefndar sem
afhent var ríkisstjóra 29. janúar 1944 var hugmyndinni hafnað.17
Hafa ber í huga að þau dæmi sem hér eru nefnd eru frá því
tímabili þegar Island var enn konungsríki og Sveinn Björnsson
einungis ríkisstjóri. Eigi að síður markar hann embættinu nýja
stöðu óháða þeirri sem konungur hafði haft. Með því lagði hann
grundvöll að stöðu forsetaembættisins sem ljóst var að stofnað
yrði eftir sambandsslit við Danmörku. Þessi stefna ríkisstjóra
fékk staðfestingu þegar rætt var um lýðveldisstjórnarskrána á Al-
þingi 1944 eins og tekið er fram í næsta kafla á undan. Þar var
meðal annars látin í ljós sú skoðun að þjóðkjörinn forseti ætti að
vera eins konar umboðsmaður þjóðarinnar sem meðal annars ætti
að geta skotið lögum undir atkvæði hennar. Þetta er eðlilegt við-
horf, enda ekki heil brú í því að efna til þjóðkjörs um valdalausan
forseta þar sem ekki er um annað að kjósa en persónulega eigin-
leika.
Þegar þetta er haft í huga og það að tilefni til íhlutunar forseta
hljóta eðli málsins samkvæmt að vera fá, er ekki unnt að halda því
fram að venja hafi svipt forseta öllum völdum.
15 Bjarni Benediktsson: „Ólafur Thors“. Land og lýðveldi III, Almenna bókafé-
lagið, Rv. 1975, bls. 142.
16 Um myndun utanþingsstjórnarinnar hefur margt verið skrifað og skoðanir
verið skiptar, en ekki er þörf á að fjalla um það hér, enda yrði það allt of langt
mál
17 Björn Þórðarson: Alþingi og frelsisbaráttan, bls. 586.