Jökull - 01.12.1959, Blaðsíða 24

JÓHANNES ÁSKELSSON:
Skeiðarárhlaupið og umbrotin í Grímsvötnum 1945
i.
Það, sem hér segir frá Skeiðarárhlaupi og um-
brotum í Grímsvötnum 1945, er að langmestu
leyti tekið eftir dagbók minni frá þessum tíma.
Að nokkru leyti er þó stuðzt við fregnir af at-
burðunum í dagblöðunum, Morgunblaðinu og
Visi. Þar sem aðrar heimildir eru notaðar, er
þeirra getið jafnóðum.
Haft er eftir Hannesi Jónssyni á Núpsstað, að
óvenjulega mikilla breytinga hafi orðið vart á
Skeiðarárjökli sumarið 1945. Hafði jökullinn
hækkað sums staðar til muna, og inni á jökli
hafði gætt meiri hreyfinga en áður að jafnaði.
Þá varð það, um miðjan júlí, sem Hannes
hvorki man sjálfur eftir, að hafi áður gerzt, né
heldur að hann hafi heyrt getið, að Sigurðar-
fitjaálar hurfu úr útfalli sínu. Er um tvennt
að ræða, annaðhvort hafi þeir fengið nýtt útfall
á sandinum eða rennsli þeirra hafi þorrið með
öllu. Þess er einnig getið, að foráttuvöxtur hafi
verið í Núpsvötnum lengst af sumri, en sá vöxt-
ur er talinn geta hafa stafað af mikilli tirkomu
og hita á jöklinum. Skarphéðinn Jóhannsson,
sem undanfarandi sumur hafði ásamt ferða-
félögum sínum farið urn Vatnajökul, varð sum
arið 1945 var við stórfelldar breytingar á Gríms-
vötnum frá sumrinu áður. Telur Skarphéðinn,
að botn Grímsvatnadals hafi hækkað allt að 20
m. Hiti var áberandi við hamravegginn að
sunnan, og „ólgaði þar og sauð á stóru svæði,“
en sumarið áður bar ekki á neinum umbrotum
á þeim stað.
Um helgina 16. september er Hannes á Núps-
stað í póstferð austur í Oræfum. Er honum þá
fylgt frá Skaptafelli á jökli út fyrir Skeiðará.
Var þá mikill vöxtur í ánni og nokkur umbrot
við titfall hennar. Um þessa helgi virðist áin
hafa tekið símann. Enn mun þó engum hafa
dottið í hug hlaup.
Mánudaginn 17. september vex Skeiðará
jafnt og þétt, og leggur nú af henni megna
jökulfýlu. Hélzt þessi megna jökulfýla af ánni
næstu daga þrátt fyrir rigningu og súld hvern
dag. Jökulfýlu má oft finna í Oræfum og
Fljótshverfi i norðanátt og þurrviðri, en í slíku
22
votviðri sem þarna var þessa dagana finnst
hún ekki, nema eitthvað sé um að vera í jökl-
inurn.
Þessa viku óx Skeiðará jafnt og þétt, og laug-
ardaginn 22. september telur Oddur Magnús-
son í Skaptafelli, að „geysimikið vatnsflóð“ sé
komið í ána, ferfalt venjulegt sumarvatnsmagn,
og enginn vafi leiki á, að um hlaup sé að ræða.
Laugardaginn 22. september flugu nokkrir
menn úr Reykjavík, þ. á. m. Pálmi Hannesson
og Steinþór Sigurðsson, í björtu og bezta veðri
inn yfir jökulinn og hlaupsvæðið. Þeir sögðu
ekki miklar breytingar á Grimsvatnasvæðinu,
sáu þar þó nokkrar nýjar sprungur og mikla
gufustróka. Þeir töldu líklegt, að jökullinn
væri farinn að síga í Grímsvatnakvosinni, en
fráleitt að gos væri hafið. Skeiðará braut jökul-
inn við aðalútfallið, og hún hafði sópað símalín-
unni burt á alllöngum spöl.
Mánudaginn 24. september bárust fregnir úr
Fljótshverfi um, að áin hefði minnkað um nótt-
ina, eyrar hafi komið upp, sem verið höfðu í
kafi daginn áður. Hannes á Núpsstað telur, að
þetta geti eins vel stafað af því, að rennslið
hafi breytzt, áin hafi tekið að renna meir en
áður í austasta álinn. Kemur þetta heirn við at-
huganir Helga Arasonar á Fagurhólsmýri. í
skeyti frá honum 25. september segir, að Skeið-
ará hafi vaxið „bæði í nótt og fyrri nótt.“ 1
sama skeyti segir enn fremur, að hlaup þetta sé
meira en hlaupin 1939 og 1941, en hins vegar
sé um smáhlaup að ræða í samanburði við
venjuleg stórhlaup. Mikið féll á málrna þennan
dag i Öræfutn og hvítmáluð bæjarþil í Skapta-
felli dökknuðu.
Þriðjudaginn 25. september. Skeiðará fer vax-
andi. Sigurður Jónsson og Steinþór Sigurðsson
flugu austur. Þeir telja, að hlaupið hafi aukizt
rnikið frá því á sunnudag.
Miðvikudaginn 26. september. Skeiðará hefur
fjarað um helming frá því daginn áður; um
kvöldið er í henni álíka og mesta sumarvatn.
Þennan dag fljúga þeir inn yfir Grímsvötn
Pálmi Hannesson og Guðmundur Kjartansson
og sjá þá, að Grímsvötn hafa tekið miklum