Bændablaðið - 13.05.2015, Blaðsíða 26

26 Bændablaðið | Miðvikudagur 13. maí 2015
Stór hluti þeirrar verktækni sem
breytt hefur búnaðarþekkingu
í áþreifanlegar afurðir íslensks
landbúnaðar er erlendur að
uppruna.
Handverkfæri, dráttarvélar,
mjaltavélar, girðingaefni, tölvur
o.fl. búnaður sem er hinn sami
hvort búið er vestur í Dölum eða
uppi í Dalarna í Svíþjóð eða vestur í
Wisconsin. Þekking og tækni henni
til hagnýtingar eiga sér sjaldnast
landamæri.
Talað er um „technological
transfer“ – tækniflæði – sem eina
helstu forsendu framleiðnivaxtar
atvinnuveganna. Íslenskur
landbúnaður á tækniflæði margt að
þakka eins og sjá má þegar rölt er um
hina nýju sýningu Landbúnaðarsafns.
En Íslendingar hafa líka hugsað
sitt: Bæði hafa landsmenn lagað
erlenda verkþekkingu og erlend
verkfæri að íslenskum aðstæðum en
líka fundið upp áhöld og aðferðir. Í
sumum tilvikum hafa lausnir verið
staðbundnar, hafa gagnast einstökum
búum, en í öðrum tilvikum hafa þær
komið að almennum notum.
Hvað snertir varðveislu og
kynningu eldri verkhátta er íslensk
hönnun áhalda, verkfæra og véla
sérlega mikilvægt viðfangsefni. Eftir
föngum hefur Landbúnaðarsafn reynt
að gera því skil, en miklu meira þarf
að gera, helst með „átaki“.
Með þessari grein fylgja myndir
til þess að minna á nokkur dæmi um
það sem íslenskt hugvit, með reynslu
og rannsóknum, hefur lagt til mótunar
lausna á sviði landbúnaðar. Vitanlega
reynir nokkuð á skilgreiningar
og flokkun en látum það liggja á
milli hluta um sinn. Hér er fyrst
og fremst verið að vekja athygli á
viðfangsefninu:
Útihús tókum við snemma að
laga að hérlendum aðstæðum. Sé
aðeins litið til byltingartímans stóra
– 20. aldar – ræður íslensk hönnun
þar ríkjum. Þeim mikilvæga þætti í
þróunarsögu þjóðarinnar hefur verið
lítill gaumur gefinn.
Ræktunarhætti kenndi reynsla
okkur að laga þyrfti að íslenskum
aðstæðum. Þúfurnar rændu vinnutíma
verkafólks um aldir. Þegar stríðið við
þær hófst fyrir alvöru var gripið til
lausnar sem sennilega er séríslensk –
þaksléttan. Sama á við um framræslu
með vélgröfum. Þegar til urðu hin
einkennandi framræslukerfi með
skurðum, sem ýmislegt hefur
verið sagt um en eru með sínum
hætti gömlu beðaslétturnar að
megingerð. Baráttan við sandfok og
jarðvegseyðingu byggðist fljótlega
á aðferðum sérstaklega löguðum að
íslenskum aðstæðum að ég nú ekki
gleymi matjurta- og blómarækt við
jarðvarma . . .
Áhöld og verkfæri hafa fjölmörg
orðið til í höndum íslenskra
hugvitsmanna. Ætli megi ekki telja
undirristuspaðann í þeim flokki,
taðkvörnina, grindarljáinn og síðar
sjálfa súgþurrkunartæknina, sem að
verulegu marki varð til árangurs hér
á landi vegna aðlögunar erlendra
frumhugmynda.
Já, af nógu er að taka. En þróun
sem þessi er ekki séríslensk, fjarri
því. „Funi kveikist af funa“, segir
í Hávamálum. Þá kallar tiltekin
þörf gjarnan fram svipaðar lausnir
á fleiri og ótengdum stöðum. Þess
vegna má deila um það að hvaða
marki hugmynd og hönnun telst vera
íslensk.
En öll eru þessi dæmi hluti
af íslenskri þjóðmenningu og
varðveisluverð af þeim sökum, brot af
þróun samfélags og hugmyndaheims
frá fábrotnu þjóðlífi við takmörkuð
efni til okkar daga sem ættu að geta
verið allsnægtadagar bæði að efni
og anda.
Bjarni Guðmundsson.
Í tilefni þess að íslenska
safnadaginn ber að þessu sinni
upp á 17. maí, þjóðhátíðardag
Norðmanna, verður aðaldagskrá
safnsins tileinkuð norskum
áhrifum á íslenskan landbúnað:
1. kl. 13.30 mun Bjarni
Guðmundsson halda erindi í
Landbúnaðarsafni um norsk áhrif
á íslenskan landbúnað, einkum á
19. og 20. öld. Fjallað verður um
hugmyndir, þekkingu, aðföng,
áhöld og verkfæri sem bárust
frá Noregi til Íslands og hvernig
þau höfðu á framvindu íslensks
landbúnaðar.
2. Að erindi Bjarna loknu
verður stutt sögustund við
Skerpiplóginn sem nú verður
„afhjúpaður“ við safnið. Haukur
Júlíusson og fleiri munu þar segja
nokkrar Skerpiplógssögur. Aðrir
fyrrverandi Skerpiplógsmenn
eru sérstaklega velkomnir til
stundarinnar.
Landbúnaðarsafn verður opið
kl. 13–16 og leiðsögn veitt eftir
föngum. Ullarselið verður opið á
sama tíma.
Aðgangur að Landbúnaðar-
safninu á Safnadegi er ókeypis en
frjáls framlög þegin.
Það er ótölulega margt sem
íslenskur landbúnaður hefur sótt
til Noregs. Í öndverðu fluttu
landnámsmenn með sér búhætti
og áhöld úr heimabyggðum sínum.
Á 19. öld tóku Íslendingar að sækja
búnaðarnám þar. Að námi loknu
höfðu þeir gjarnan með sér heim
áhöld og verkfæri sem þeir höfðu
kynnst ytra, er urðu vel þekkt
hérlendis, t.d. plóga, herfi og kerrur.
Minna má á Noregssaltpéturinn
og Eylandsljáina, en steininn
tók fyrst úr er hingað tóku að
berast Gnýblásarar (høykanon),
vélkvíslar (silosvans) og vélvögur
(høysvans), að ekki gleymist
pökkunarvél fyrir rúllubagga.
Íslenska „kynbótavélin“ fyrir
búfé á sér sterkar norskar rætur,
dýralækningar sömuleiðis og eitt
og annað hafa Íslendingar sótt í
norska landbúnaðarpólitík. Allt
breytti þetta landbúnaðinum svo
um munaði. Þá má minna á heitar
umræður um norska nautgripi til
kynbóta er áformað var að flytja
til Íslands um síðustu aldamót. Um
þetta og fleira mun Bjarni fjalla í
erindi sínu.
Skerpiplógurinn kom
fram um miðja síðustu öld á
Jaðrinum í Noregi, því mikla
landbúnaðarhéraði. Hann vakti
gríðarlega athygli og átti eftir
að breyta miklu í landnámi og
nýrækt þar í sveitum. Plógurinn
barst til Íslands fyrir tilstilli Árna
G. Eylands, og öðlaðist þegar
miklar vinsældir ræktunarmanna
sem þá stóðu í miklum stórræðum
um allt land; voru að brjóta
nýframræstar mýrar til landnáms
með túnrækt. En atvikin höguðu
því svo að Skerpiplógurinn hvarf
úr ræktunarstarfinu svo skyndilega
sem dögg víkur undan morgunsól.
Hvanneyri 17. maí:
Íslenski safnadagurinn
í Landbúnaðarsafninu
Landbúnaðarsafn Íslands - 3. grein:
Íslenskt verksvit – Íslensk hönnun
Fjárréttir, eins og Reynisrétt í Innri-Akraneshreppi hinum forna, eru dæmi um þjóðlegt verklag. Mynd / Skessuhorn
Rafrokkur.